Ospa prawdziwa to jedna z najbardziej znanych chorób zakaźnych człowieka, która od tysięcy lat powodowała szerzące się epidemie. Choć aktualnie schorzenie to jest uznane za całkowicie wyleczone, to zdecydowanie warto wiedzieć, czym jest ta choroba i jakim jest zagrożeniem dla ludzkiej populacji.
| Z tego artykułu dowiesz się: >> Ospa prawdziwa to zakaźne schorzenie wirusowe, które dzięki wprowadzeniu szczepień ochronnych jest aktualnie eradykowane, a więc całkowicie wyleczone. >> Wirus ospy prawdziwej był w przeszłości przyczyną licznych epidemii, dziesiątkujących populację człowieka na wielu kontynentach. >> Objawy ospy prawdziwej to gorączka, bóle głowy, silne osłabienie, a także charakterystyczna osutka, pozostawiające po sobie blizny. Choroba wiązała się z wysokim odsetkiem śmiertelności. >> Szczepienie ochronne opracowane przez Edwarda Jennera pozwoliło na eradykację choroby i uratowanie setek istnień. |
Spis treści:
- Czym jest czarna ospa (ospa prawdziwa)?
- Ospa prawdziwa – historia i epidemiologia
- Jakie są objawy czarnej ospy?
- Czarna ospa a ospa wietrzna – różnice i podobieństwa
- Diagnostyka czarnej ospy
- Leczenie czarnej ospy i szczepienia
Czym jest czarna ospa (ospa prawdziwa)?
Czarna ospa, nazywana również ospą prawdziwą, to choroba zakaźna wywoływana przez wirusa ospy prawdziwej (z języka angielskiego variola virus – VARV). Schorzenie to jest oznaczane w klasyfikacji ICD-10 kodem B03. Wirus ten zaliczany jest do rodziny pokswirusów, a jego materiałem genetycznym jest DNA (kwas deoksyrybonukleinowy). Jest to jeden z największych, znanych wirusów – jego wirion ma około 200 nm średnicy i cechuje się charakterystycznym kształtem cegły.
Aktualnie, dzięki szczepieniom ochronnym choroba ta została eradykowana – od końca lat 70 XX wieku w Polsce i Europie nie odnotowano naturalnych przypadków zachorowania na ospę prawdziwą. Należy mieć jednak świadomość, że wirus ten nadal istnieje i aktualnie znajduje się w certyfikowanych repozytoriach żywego wirusa variola (w warunkach laboratoryjnych).
Ospa prawdziwa – historia i epidemiologia
Przed erą szczepień i eradykacji wirusa ospy prawdziwej, schorzenie to występowało na całym świecie. Wyróżniano dwie podstawowe odmiany choroby, a mianowicie:
- variola major – ospa wietrzna charakteryzują się wyższą zakaźnością i śmiertelnością, odmiana ta dominowała na świecie do końca XIX wieku,
- variola minor (lub variola alastrim) – łagodniejsza postać choroby, która ujawniła się na przełomie XIX i XX wieku.
Jak można było zarazić się ospą prawdziwą? Dominowała przede wszystkim droga kropelkowa, ale do zakażenia mogło dojść również przez kontakt bezpośredni z chorą osobą, a także przez kontakt z przedmiotami codziennego użytku (pościel, ręczniki). Największą zapadalność odnotowywano w okresie zimowym i wczesną wiosną. Pacjent z ospą prawdziwą był najbardziej zakaźny dla otoczenia przez pierwsze 7-10 dni od wystąpienia charakterystycznych zmian skórnych.
>> Sprawdź: Małpia ospa – kuzynka ospy prawdziwej. Co trzeba wiedzieć?
Jakie są objawy czarnej ospy?
Wrotami zakażenia jest błona śluzowa jamy ustnej, gardła, ale i dalsze odcinki układu oddechowego. Na początku, wirusy ospy prawdziwej namnażają się w obrębie regionalnych węzłów chłonnych, skąd następnie trafiają do krwi (wiremia) i innych narządów organizmu (śledziona, szpik kostny, gdzie również ma miejsce ich namnażanie). Po około 7-17 dniach pojawiają się objawy prodromalne ospy prawdziwej, takie jak:
- gorączka,
- ból głowy,
- bóle kostno-stawowe,
- ból brzucha, biegunka,
- znaczne osłabienie, złe samopoczucie.
Po 2-3 dniach pojawia się charakterystyczna osutka skórna, która początkowo ma postać plamisto-grudkową, następnie zaś pęcherzykową i krostkową (pęcherzyki to zmiany wyniosłe ponad poziom skóry, wypełnione płynem, krosty z kolei są wypełnione żółtawą treścią ropną). Krosty są typowo głęboko osadzone w skórze i bolesne. Zmiany skórne najliczniej pojawiają się na twarzy i kończynach, w tym również na błonach śluzowych. Po około 8-9 dniach krosty przekształcają się w strupki, które po kilku dniach odpadają i zostawiają po sobie blizny.
>> Zobacz: Ospa wietrzna a ospa małpia. Czy mają ze sobą coś wspólnego?
Ospa prawdziwa krwotoczna i ospa prawdziwa złośliwa
Warto wspomnieć w tym miejscu o dwóch postaciach klinicznych ospy prawdziwej, które cechowały się wysoką śmiertelnością, a mianowicie o:
- ospie prawdziwej krwotocznej – ta postać choroby nieuchronnie prowadziła do zgonu; cechowała się występowaniem wysokiej gorączki, a także obecnością wylewów krwi do skóry i błon śluzowych,
- ospie prawdziwej złośliwej – cechowała się nagłym pojawieniem się objawów ogólnoustrojowych oraz niepojawianiem się krost, w przebiegu tej postaci mogą również pojawić się wylewy krwotoczne, a także może dochodzić do złuszczania się naskórka.
>> Sprawdź: Półpasiec – choroba jednej połowy ciała
Czarna ospa a ospa wietrzna – różnice i podobieństwa
Ospa prawdziwa i znana wszystkim ospa wietrzna to dwie zupełnie odmienne jednostki chorobowe. Obie wywoływane są przez wirusy, jednak w przypadku ospy wietrznej jest to wirus ospy wietrznej i półpaśca (a więc Varicella-zoster Virus, w skrócie VZV), należący do rodzaju Herpesvirus. Choć w obu przypadkach materiałem genetycznym wirusów jest DNA, to należą one do dwóch, różnych rodzin.
Oba schorzenia mają tożsamą drogę szerzenia się zakażenia, jednak w przypadku ospy wietrznej okres zakaźności przypada na 1-2 doby przed wystąpieniem zmian skórnych i trwa aż do przeschnięcia pęcherzyków. Okres wylęgania w przypadku ospy prawdziwej to średnio 12 dni, zaś w przypadku ospy wietrznej – średnio 14 dni.
Obie choroby cechuje się również odmiennym obrazem klinicznym. Choć w obu schorzeniach widoczna jest ewolucja wykwitów skórnych, to w przypadku ospy prawdziwej wszystkie zmiany w danym miejscu są w tym samym stadium. W przebiegu ospy wietrznej charakterystyczne jest natomiast występowanie wykwitów w różnym stadium (w jednym czasie obecne są plamki, grudki, pęcherzyki, krosty – jest to opisywane jako tak zwany obraz rozgwieżdżonego nieba). Wykwity chorobowe w przypadku czarnej ospy pozostawiają po sobie głębokie blizny, co nie występuje typowo w przebiegu ospy wietrznej. Ospa prawdziwa cechuje się ponadto istotnie cięższym przebiegiem i wyższym ryzykiem zgonu (śmiertelność 20-30%).
>> Przeczytaj: Wysypka u dzieci – możliwe przyczyny, diagnostyka i leczenie
Diagnostyka czarnej ospy
Choć aktualnie na szczęście nie mierzymy się z rozpoznawaniem ospy prawdziwej, to jak przy każdym schorzeniu kluczowy jest obraz kliniczny, wywiad choroby, a także badanie przedmiotowe pacjenta. Należy podkreślić, że nawet podejrzenie zachorowania na ospę prawdziwą jest traktowane jako stan zagrożenia zdrowia w ujęciu światowym.
W celu potwierdzenia zachorowania na ospę prawdziwą można wykonać badania laboratoryjne i molekularne. Niezbędne jest jednak pobranie materiału, którym jest płyn z pęcherzyków lub treść z krost. Materiał ten powinien być oceniany w dobrze zabezpieczonych pomieszczeniach, przez odpowiednio do tego przeszkolony personel. W celu potwierdzenia rozpoznania się m. in. ocenę materiału pod mikroskopem, co pozwala na uwidocznienie charakterystycznego kształtu wirionów.
W celu dokładniejszej identyfikacji laboratoryjnej wykonuje się również badania z wykorzystaniem metody łańcuchowej reakcji polimerazy (PCR) czy też badania polimorfizmu długości fragmentów restrykcyjnych (RFLP).
Leczenie czarnej ospy i szczepienia
Aktualnie można opisać jedynie teoretyczne i historyczne leczenie ospy prawdziwej. Podstawą jest postępowanie objawowe, polegające na stosowaniu substancji przeciwgorączkowych i przeciwbólowych (paracetamol, niesteroidowe leki przeciwzapalne takie jak na przykład ibuprofen). Konieczne jest również intensywne nawadnianie i odpoczynek, a także izolacja pacjenta. Przy wtórnych nadkażeniach bakteryjnych konieczna może okazać się antybiotykoterapia.
Warto wiedzieć, że mimo eradykacji wirusa opracowywano leczenie przyczynowe, a więc przeciwwirusowe, na przykład na wypadek zagrożenia biologicznego (ospa prawdziwa jako broń biologiczna). Znane są takie substancje jak na przykład tecovirimat, który dostępny jest w formie doustnej, jak i dożylnej, a także brincidofovir, którego mechanizm działania polega na hamowaniu replikacji materiału genetycznego wirusa ospy prawdziwej.
>> Sprawdź: Osutka – rodzaje, przyczyny i leczenie
Szczepienia przeciwko ospie prawdziwej
Historia szczepień przeciwko ospie prawdziwej sięga okresu przed XVIII wiekiem. Wówczas znany był proces tak zwanej wariolizacji, a więc celowego zakażenia zdrowego pacjenta na przykład poprzez umieszczenia w przewodzie nosowym wyciągu ze strupów chorych. Metoda ta była obciążona ryzykiem wystąpienia ciężkiego zachorowania i powikłań, ale jak podają źródła historyczne – zmniejszała śmiertelność nawet o 20-30%.
Niezwykle ważne wydarzenie dla świata miało miejsce w 1796 roku, kiedy to lekarz Edward Jenner zauważył, że kobiety, które przechorowały tak zwaną krowiankę, nie chorowały później na czarną ospę. Jego dalsze badania polegały na podawaniu pacjentom materiału ze zmian skórnych w przebiegu krowianki, dzięki czemu budowali oni odporność i nie chorowali na ospę prawdziwą. Jenner w 1798 roku przedstawił opinii publicznej swoje wyniki i tym samym rozpoczął światową kampanię szczepień przeciwko ospie wietrznej.
W naszym kraju pierwsze szczepienia przeciwko ospie prawdziwej przeprowadzono na początku XIX wieku, a w 1919 roku wprowadzono obowiązkowe szczepienia noworodków. Ostatnia, głośna epidemia czarnej ospy miała miejsce Wrocławiu w 1963 roku. W 1980 roku ogłoszono natomiast eradykację wirusa ospy prawdziwej i zniesiono obowiązek szczepień.
Bibliografia
- D.A. Hendersoni inni, Working Group on Civilian Biodefense, Wytyczne postępowania lekarskiego oraz w zakresie zdrowia publicznego po narażeniu na broń biologiczną: uzgodnione stanowisko Grupy Roboczej ds. Cywilnej Obrony przeciw broni biologicznej, JAMA, 1999; 281: 2127-2137,
- B. Różańska-Gambal, Występowanie epidemii ospy prawdziwej na świecie od czasów starożytnych po współczesne, Medycyna Nowożytna: studia nad historią medycyny, tom 15, numer 1-2, s. 31–59, Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk 2008,
- D. Dennisi inni, Immunity from smallpox vaccine persists for decades: a longitudinal study, The American Journal of Medicine, 121 (12), 2008, s. 1058–1064.
