Opryszczkowe zapalenie mózgu jest ciężką chorobą infekcyjną wywoływaną w 90% przez wirusa opryszczki pospolitej typu 1 (HSV-1). Pomimo, że choroba nie jest częsta, groźne nieodwracalne następstwa neurologiczne, śmiertelność na poziomie 50-70% wśród osób nieleczonych oraz możliwość wystąpienia w przyszłości zaburzeń autoimmunologicznych, wzbudza zainteresowanie w zakresie objawów i sposobów ograniczenia groźnych następstw infekcji.
Spis treści:
- Opryszczkowe zapalenie mózgu – co to za choroba?
- Przyczyny opryszczkowego zapalenia mózgu
- Jak można się zarazić opryszczkowym zapaleniem mózgu?
- Występowanie opryszczkowego zapalenia mózgu
- Pierwsze objawy opryszczkowego zapalenia mózgu
- Opryszczkowe zapalenie mózgu: objawy choroby
- Opryszczkowe zapalenie mózgu u niemowląt i dzieci
- Diagnostyka opryszczkowego zapalenia mózgu
- Opryszczkowe zapalenie mózgu – leczenie
- Powikłania po opryszczkowym zapaleniu mózgu
- Opryszczkowe zapalenie mózgu – rokowania
- Opryszczkowe zapalenie mózgu – podsumowanie najważniejszych informacji
Opryszczkowe zapalenie mózgu – co to za choroba?
Opryszczkowe zapalenie mózgu jest inwazyjną chorobą zakaźną wywoływaną przez wirusy z rodziny Herpesviridae charakteryzujące się neuroinwazyjnością, zdolnością do latencji (okres utajenia choroby) i zdolnością do reaktywacji. W 90% za infekcję odpowiada wirus opryszczki pospolitej typu 1. (Herpes simplex HSV-1), rzadziej czynnikiem etiologicznym jest wirus typu 2. (HSV-2).
Typ 1. wywołuje najczęściej zapalenie mózgu u osób dorosłych i starszych dzieci, typ 2. wywołuje zazwyczaj łagodne limfocytarne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, rzadziej zapalenie rdzenia kręgowego i zapalenie korzeni nerwowych. Choroba dotyka najczęściej i ma najcięższy przebieg u dzieci i osób starszych. Śmiertelność wśród pacjentów z opryszczkowym zapaleniem mózgu wynosi 50-70%, u leczonych przyczynowo spada do 15-25%.
Przyczyny opryszczkowego zapalenia mózgu
Do zachorowania na opryszczkowe zapalenie mózgu może dojść skutek pierwotnego zakażenia lub w wyniku reaktywacji uśpionego wirusa. Uważa się, że reaktywacja jest przyczyną większości zakażeń OUN (Ośrodkowy Układ Nerwowy) przebiegających pod postacią zapalenia mózgu.
Zakażenie pierwotne wiąże się z bezpośrednim kontaktem z wydzieliną zainfekowanego lub z wertykalnym przeniesieniem wirusa z kobiety ciężarnej na płód. Po zakażeniu pierwotnym wirus opryszczki może pozostawać w fazie utajenia w zwojach i nerwach czuciowych. Nawroty choroby spowodowane są zazwyczaj „obudzeniem własnego wirusa”, znacznie rzadziej powtórnym zakażeniem. Decydujący wpływ na to, czy infekcja przyjmie postać miejscową, czy ulegnie rozprzestrzenieniu, mają mechanizmy obronne organizmu. Osłabienie odporności komórkowej wydaje się mieć najbardziej istotny wpływ na ciężki przebieg choroby.
Czynnikami ryzyka sprzyjającymi rozwojowi infekcji są:
- niewykształcony w pełni układ immunologiczny u dzieci,
- skrajne niedożywienie,
- stres,
- przemęczenie,
- immunosupresja,
- współistniejące choroby obciążające układ odpornościowy.
>> Dowiedz się: Jak wzmocnić układ immunologiczny u dorosłych i dzieci?
Jak można się zarazić opryszczkowym zapaleniem mózgu?
Naturalnym rezerwuarem wirusa HSV jest człowiek, zarówno chory, jak i bezobjawowy nosiciel. Nie są znane zwierzęce wektory przenoszenia wirusów. Do zakażenia wirusem opryszczki dochodzi najczęściej w trakcie bezpośredniego kontaktu z wydzielinami i błonami śluzowymi zainfekowanego. Wirus może przenosić się:
- w trakcie dotykania skórnych zmian opryszczkowych (pęcherzyków, owrzodzeń),
- przez pocałunki,
- wraz ze śliną, łzami i innymi płynami ustrojowymi,
- w trakcie kontaktów seksualnych,
- poprzez wspólne używanie przedmiotów codziennego użytku,
- wertykalnie z kobiety ciężarnej na płód lub na noworodka w czasie porodu.
Zakażenie może wiązać się z ryzykiem zawodowym. Częściej niż inne grupy zawodowe na zakażenie wirusem HSV narażeni są stomatolodzy, pracownicy obsługujący respiratory, zapaśnicy, pracownicy laboratoriów, pielęgniarki opiekujące się noworodkami.
Występowanie opryszczkowego zapalenia mózgu
Wirusy opryszczki są szeroko rozpowszechnione w populacji ludzkiej – występują zarówno w społeczeństwie krajów o wysokim poziomie rozwoju, jak i w krajach rozwijających się. Według szacunków na opryszczkowe zapalenie mózgu choruje około 2-4 osoby na milion. W Polsce, wśród dorosłych, nosicielstwo wirusów Herpes wynosi 60-90%. Infekcja HSV może pojawić się w każdej porze roku, nie jest obserwowana sezonowość zachorowań. Choroba może wystąpić w każdym wieku, z podobną częstością u kobiet i mężczyzn.
Pierwsze objawy opryszczkowego zapalenia mózgu
Opryszczkowe zapalenie mózgu może przebiegać gwałtownie lub z wolniej rozwijającymi się objawami. Początkowo obraz kliniczny zapalenia mózgu jest mało charakterystyczny. Okres zwiastunowy, trwający 2-5 dni, może przypominać infekcję grypową. Pojawiają się:
- złe samopoczucie,
- uczucie rozbicia,
- osłabienie,
- brak apetytu,
- gorączka,
- dreszcze,
- nudności,
- wymioty,
- bóle mięśni i stawów.
Opryszczkowe zapalenie mózgu: objawy choroby
Po wstępnej fazie zwiastunowej w przebiegu infekcji wirusem HSV zaczynają pojawiać się objawy neurologiczne, którym mogą towarzyszyć zaburzenia psychiczne. Symptomami opryszczkowego zapalenia mózgu w tym etapie są:
- zaburzenia świadomości,
- śpiączka,
- niedowład połowiczy,
- afazja (zaburzenia mówienia i zrozumienia mowy),
- zaburzenia koordynacji,
- zaburzenia połykania,
- zaburzenia widzenia,
- zmiany psychiczne:
- zmiany usposobienia,
- ospałość,
- zmienność nastroju,
- splątanie,
- halucynacje,
- postępujące otępienie.
>> Może Cię zainteresować: Gdy za psychozą, urojeniami i agresją stoją przeciwciała antyneuronalne
Opryszczkowe zapalenie mózgu u niemowląt i dzieci
Zakażenie wirusem HSV może mieć miejsce zarówno w życiu płodowym, w trakcie porodu, w dzieciństwie, jak i w życiu dorosłym. Największe ryzyko zakażenia płodu występuje w przypadku pierwotnego objawowego zakażenia matki w trzecim trymestrze ciąży. W przypadku zaistnienia infekcji w życiu płodowym może dojść do poronienia, przedwczesnego porodu, rozwoju wad płodu. Do zakażenia noworodków dochodzi najczęściej w trakcie porodu siłami natury.
Bezpośrednią przyczyną jest opryszczka narządów płciowych matek, wywoływana głównie przez wirusa HSV-2. Możliwe jest również zakażenia noworodka po porodzie na skutek kontaktu z wydzielinami zakażonej mamy np. śliną w trakcie całowania. Następstwem zakażenia noworodka mogą być zmiany na skórze, oczach, w jamie ustnej. Może dojść również do zajęcia ośrodkowego układu nerwowego. Najcięższą postacią choroby jest forma rozsiana, która nieleczona często prowadzi do zgonu.
Opryszczkowe zapalenie mózgu u niemowlaków i dzieci wywoływane jest głównie przez wirusa HSV-1. Do zakażenia dochodzi poprzez:
- kontakt bezpośredni,
- pocałunki,
- wspólne używanie przedmiotów (sztućce, smoczki, naczynia).
W przypadku niemowlaków i młodszych dzieci choroba związana jest zazwyczaj z zakażeniem pierwotnym, u starszych dochodzi do reaktywacji uśpionego wirusa. Przebieg choroby zależny jest od wieku dziecka i czynników ryzyka.
>> Przeczytaj też: Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci
Diagnostyka opryszczkowego zapalenia mózgu
Diagnozowanie opryszczkowego zapalenia mózgu obejmuje:
- wywiad lekarski,
- badania neurologiczne,
- badania laboratoryjne:
- badania płynu mózgowo-rdzeniowego – testy molekularne są najbardziej istotnym badaniem w diagnozowaniu opryszczkowego zapalenia mózgu. W diagnostyce wykorzystuje się metodę Real-Time PCR (ang. Polymerase Chain Reaction) wykrywającą materiał genetyczny wirusa HSV w płynie mózgowo-rdzeniowym pobranym podczas punkcji lędźwiowej,
- badania krwi, w tym badania wykrywające przeciwciała w klasie IgM i IgG przeciwko wirusom HSV-1 i HSV-2,
- badania obrazowe mózgu – rezonans magnetyczny, tomografię komputerową,
- elektroencefalografia (EEG).
>> Warto sprawdzić także: Badanie PCR – czym jest, kiedy się je wykonuje i jak przebiega?
Opryszczkowe zapalenie mózgu – leczenie
Leczenie opryszczkowego zapalenia mózgu polega na dożylnym podaniu leku przeciwwirusowego – acyklowiru, który hamuje namnażanie wirusa HSV. Lek powinien zostać podany jak najszybciej od chwili wystąpienia objawów – optymalnie w ciągu 48 godzin. Wczesne rozpoczęcie terapii zwiększa szanse wyleczenia i ograniczenie powikłań po chorobie.
Ze względu na groźne następstwa neurologiczne i wysoką śmiertelność acyklowir powinien być podany już przy samym podejrzeniu zachorowania, jeszcze przed uzyskaniem ostatecznego potwierdzenia etiologii choroby. Śmiertelność u osób z opryszczkowym zapaleniem mózgu wynosi 50–70%, przy wczesnym podaniu leku spada do 15–25%.Terapia acyklowirem trwa zazwyczaj od 2 do 3-ch tygodni. Oprócz leczenia przyczynowego stosuje się leczenie wspomagające, łagodzące objawy infekcji. Podawane są leki przeciwgorączkowe, przeciwobrzękowe, przeciwdrgawkowe.
Powikłania po opryszczkowym zapaleniu mózgu
Opryszczkowe zapalenie mózgu może wywoływać nieodwracalne zmiany neurologiczne. Nawet po wyleczeniu choroby u połowy pacjentów pozostają długotrwałe deficyty neurologiczne.
Do objawów, które mogą utrzymywać się, w zależności od przypadku, przez różny okres czasu należą:
- zaburzenia pamięci,
- zmiany osobowości i zachowania,
- napady drgawkowe (padaczka),
- problemy z koncentracją,
- afazja (zaburzenia mówienia i zrozumienia mowy),
- zaburzenia ruchu (drżenie mięśni, niedowłady, porażenia),
- zmęczenie,
- zaburzenie połykania.
Opryszczkowe zapalenie mózgu może również powodować wystąpienie zaburzeń autoimmunologicznych w przyszłości, w tym autoimmunologicznego zapalenia mózgu (27% pacjentów), które wymaga innego leczenia.
>> Warto sprawdzić również: Choroby autoimmunologiczne – czym są? Objawy, diagnostyka i leczenie
Opryszczkowe zapalenie mózgu – rokowania
Im szybsze jest zdiagnozowanie choroby i wdrożenie terapii przeciwwirusowej, tym rokowania są lepsze i możliwe jest wyleczenie. Szacuje się, że nieleczone opryszczkowe zapalenie mózgu w 50-70% przypadków, po okresie zaburzeń świadomości, prowadzi do śpiączki i śmierci.
U pacjentów leczonych przyczynowo śmiertelność spada do 15-25%. Na ciężki przebieg choroby i groźne jej następstwa narażeni są szczególnie pacjenci z grupy ryzyka z zaburzeniami funkcjonowania mechanizmów obronnych organizmu, szczególnie odporności komórkowej.
Opryszczkowe zapalenie mózgu – podsumowanie najważniejszych informacji
- Opryszczkowe zapalenie mózgu jest zakaźną chorobą wirusową wywoływaną przez wirusy HSV-1 i HSV-2, których naturalnym rezerwuarem jest człowiek.
- Infekcja opryszczkowa przebiegająca pod postacią zapalenia mózgu jest chorobą rzadką i dotyczy głównie osób z grupy ryzyka: noworodków, dzieci, osób starszych i innych osób z niedoborami odporności.
- Do zakażenia opryszczką dochodzi głównie poprzez bezpośredni kontakt z wydzielinami i błonami śluzowymi zainfekowanego, możliwe jest zakażenie wertykalne z matki na płód w trakcie ciąży i na noworodka w trakcie porodu.
- Pierwsze symptomy opryszczkowego zapalenia mózgu mogą przypominać grypę, później pojawiają się objawy neurologiczne i zaburzenia psychiczne.
- Badaniem potwierdzającym opryszczkowe zapalenia mózgu jest test genetyczny PCR wykonany z płynu mózgowo-rdzeniowego pobranego od pacjenta metodą nakłucia lędźwiowego.
- Badania krwi, badania obrazowe, EEG i badania neurologiczne są badaniami pomocniczymi w diagnozowaniu opryszczkowego zapalenia mózgu.
- Rokowania w opryszczkowym zapalenia mózgu są zależne od szybkości rozpoznania choroby i wdrożenia leczenia oraz od wydolności układu odpornościowego pacjenta.
- Opryszczkowe zapalenie mózgu wymaga jak najszybszego wdrożenia terapii lekiem przeciwwirusowym – acyklowirem.
- Zastosowanie leczenia przyczynowego zmniejsza śmiertelność oraz ogranicza wystąpienie powikłań po opryszczkowym zapalenie mózgu.
Piśmiennictwo
- dr Agata Czarnowska „Wirusowe zapalenia mózgu” Konferencja Pogotowie neurologiczne wydawnictwa Termedia 2021
- lek. Magdalena Wiercińska „Opryszczkowe zapalenie mózgu” https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/zakazenia-wirusowe/387037,opryszczkowe-zapalenie-mozgu (dostęp 17.09.2025)
- Joanna M. Zajkowska i inni „Opryszczkowe zapalenie mózgu herpes simplex encephalitis” VIA MEDICA ISSN 1734–5251
- Dr n. med. Andrzej Bacz „Zakażenie narządów płciowych wirusem opryszczki u kobiet w ciąży” https://www.mp.pl/pacjent/ciaza/przebiegciazy/63122,zakazenie-narzadow-plciowych-wirusem-opryszczki-u-kobiet-w-ciazy (dostęp 18.09.2025)
