Zespół odstawienny – jak się objawia i ile trwa zespół abstynencyjny?  

Nagłe zaprzestanie spożywania alkoholu, nikotyny czy leków może wywołać zespół odstawienny – stan, który może być nie tylko uciążliwy, ale również groźny dla zdrowia. Czym jest i jak objawia się zespół odstawienny? Ile trwa leczenie i na co należy zwrócić szczególną uwagę? W poniższym artykule znajdziesz najważniejsze informacje odnośnie tego, czym jest zespół abstynencyjny oraz jak skutecznie wspierać organizm w trudnym okresie abstynencji.

Spis treści:

1. Zespół odstawienny – co to jest?
2. Ile trwa zespół odstawienny?
3. Objawy zespołu odstawiennego
   • Alkoholowy zespół abstynencyjny – jak przebiega?
   • Zespół odstawienny po nikotynie i lekach
4. Jak leczyć zespół odstawienny i abstynencyjny?
5. Przewlekły zespół abstynencyjny – co warto wiedzieć?
6. Zespół odstawienny – podsumowanie

Zespół odstawienny – co to jest?

Zespół odstawienny, znany również jako zespół abstynencyjny, to zbiór objawów fizycznych i psychicznych, które pojawiają się po nagłym zaprzestaniu lub ograniczeniu spożywania substancji psychoaktywnych. Mówiąc o zespole odstawiennym, wiele osób ma na myśli alkoholowy zespół abstynencyjny, ale objawy mogą pojawić się także w przypadku stosowania nikotyny, narkotyków czy niektórych leków (np. benzodiazepin). Wynika on z neuroadaptacji organizmu, czyli „przyzwyczajenia” układu nerwowego do działania danej substancji. W wyniku długotrwałego zażywania, organizm dostosowuje swoją aktywność do stałej obecności substancji, co prowadzi do zmian w funkcjonowaniu neuroprzekaźnika.

Nagłe odstawienie alkoholu, nikotyny czy narkotyków u osoby uzależnionej powoduje zespół abstynencyjny – objawy odstawienia dotyczą zarówno sfery fizycznej, jak i psychicznej. Jak klasyfikuje się zespół odstawienny? ICD – 10, czyli Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych   opisuje zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane użyciem alkoholu, opiatów, substancji nasennych i uspokajających, kokainy i innych substancji, a także paleniem tytoniu.

>> Przeczytaj także: Zatrucie alkoholowe: objawy, przebieg, leczenie

Ile trwa zespół odstawienny?

Czas trwania zespołu odstawiennego zależy od rodzaju substancji, długości jej używania, dawki oraz indywidualnych cech organizmu. Jeśli chodzi o zespól odstawienny alkoholu, objawy zwykle pojawiają się w ciągu 6 – 12 godzin od ostatniego spożycia i trwają od 5 do 10 dni.

W przypadku wystąpienia powikłań zazwyczaj ustępują one ok. 3 doby po spożyciu alkoholu, choć niekiedy pojawiają się one jeszcze na etapie spożywania substancji. A co w przypadku palenia papierosów? Zespół odstawienny (nikotyna) osiąga swój szczyt zwykle w ciągu 2 – 3 dni i ustępuje po ok. 2 – 4 tygodniach.

W przypadku niektórych leków zespół odstawienny może trwać do kilku tygodni, w zależności od dawki i czasu stosowania. Przewlekły zespół abstynencyjny związany jest przede wszystkim z alkoholem oraz benzodiazepinami i może utrzymywać się nawet przez kilka miesięcy.

Objawy zespołu odstawiennego

Objawy będą różnić się w zależności od substancji i nasilenia uzależnienia. Najczęściej występujące objawy niepowikłanego zespółu odstawiennego to:

• drżenie rąk, powiek, języka,
• nudności i wymioty,
• pobudzenie psychoruchowe, uczucie niepokoju, drażliwość,
• osłabienie, zmęczenie, brak energii,
• złe samopoczucie,
• zaburzenia snu – bezsenność lub koszmary senne,
• omamy wzrokowe, słuchowe lub dotykowe – zwłaszcza w przypadku odstawienia alkoholu,
• przyspieszenie pracy serca i wzrost ciśnienia krwi, związane z nadaktywnością układu nerwowego.

W przypadku powikłanego alkoholowego zespołu odstawiennego mogą pojawić się groźniejsze objawy:

• delirium tremens (majaczenie alkoholowe),
• halucynacje wzrokowe i słuchowe,
• napady drgawkowe,
• Zespół Wernickego-Korsakowa.

Powyższe objawy wymagają natychmiastowej interwencji medycznej.

Przy diagnozie alkoholowego zespołu abstynencyjnego należy ustalić potwierdzić wzorzec picia (ilość i częstość spożywania w ostatnim czasie) oraz czas od ostatniego spożycia. Intensywne picie alkoholu potwierdza także oznaczanie biologicznych markerów picia alkoholu w badanej próbce krwi. Diagnoza nikotynowego zespołu abstynencyjnego opiera się przede wszystkim na wywiadzie przeprowadzonym przez lekarza. W przypadku podejrzenia zespołu odstawiennego po lekach oprócz wywiadu medycznego stosuje się także obserwację objawów i dodatkowe badania.

Alkoholowy zespół abstynencyjny – jak przebiega?

Jednym z najczęściej występujących rodzajów zespołu abstynencyjnego jest alkoholowy zespół odstawienny. Alkohol spożyty w nadmiarze może wywoływać objawy zbliżone do zespołu abstynencyjnego, a każdy, komu zdarzyło się nadużyć tej substancji, doświadcza lekkich objawów: mdłości, bólu głowy, osłabienia i złego samopoczucia. Taki stan trwa zwykle od kilku godzin do nawet kilku dni, a objawy zanikają po kilkudniowej abstynencji.

Jeśli jednak epizody picia stają się coraz dłuższe, a głód alkoholowy – coraz silniejszy, może wystąpić powikłany zespół abstynencyjny o ciężkich i zagrażających życiu objawach. W przypadku osób z długotrwałym uzależnieniem może dojść do napadów drgawkowych i majaczenia – omamów i nieprawidłowego rozumienia poleceń, a także przymglenia świadomości. Zespół Wernickego-Korsakowa, czyli niedobór witaminy B1, może objawiać się zaburzeniami neurologicznymi i pamięciowymi. Im dłużej trwa ciąg alkoholowy i im gorszy ogólny stan zdrowia, tym bardziej wzrasta ryzyko powikłań – z tego względu osoby z ciężkimi objawami wymagają hospitalizacji i stałego monitorowania.

Zespół odstawienny po nikotynie i lekach

Zespół odstawienny w przypadku uzależnienia od nikotyny jest zwykle mniej groźny niż w przypadku alkoholu, ale wiele osób skarży się na jego uciążliwość. Objawy obejmują drażliwość, trudności z koncentracją, niepokój i silną potrzebę sięgnięcia po papierosa oraz zwiększenie apetytu, zmiany w zakresie ciśnienia krwi i tętna, a także suchość w jamie ustnej. Szacuje się, że mogą występować nawet u 50% osób próbujących rzucić palenie i występują już po kilku godzinach po zaprzestaniu palenia. Maksymalne nasilenie objawów pojawia się w ciągu pierwszych dwóch dni, a w czasie kolejnych 10 dni stopniowo maleją i ustępują.

>> Dowiedz się więcej: Palenie papierosów – negatywne skutki i wpływ na zdrowie palenia tytoniu

Zespół odstawienny po lekach dotyka osób, które nagle znacząco zmniejszają dawkę zażywanych leków lub całkiem przerywają ich przyjmowanie. W przypadku leków takich jak benzodiazepiny czy opioidy, zespół odstawienny może być szczególnie ciężki. Objawy to przede wszystkim lęk, bezsenność, bóle mięśniowe, nudności, a w skrajnych przypadkach nawet drgawki. Odstawienie leków z tych grup powinno odbywać się stopniowo i pod nadzorem lekarza, aby zminimalizować ryzyko powikłań.

Jak leczyć zespół odstawienny i abstynencyjny?

Co zrobić, gdy zdiagnozowany został alkoholowy zespół abstynencyjny? Leczenie ma na celu złagodzenie objawów i zapobieganie powikłaniom oraz wspieranie pacjenta w utrzymaniu abstynencji. Jeśli chodzi o łagodny zespół odstawienny, leczenie może obejmować nawodnienie organizmu oraz wsparcie bliskich.

Warto przy tym wykonać pakiet elektrolitów, by stosować suplementację tylko w przypadku stwierdzenia niedoboru makroelementów we krwi.

Leczenie ciężkiego zespołu odstawiennego w warunkach domowych będzie niewystarczające – w przypadku drgawek, czy majaczeń drżennych konieczna jest hospitalizacja. Standardową procedurą jest suplementacja elektrolitów dla wyrównania zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej oraz podawanie leków – benzodiazepin – w celu załagodzenia pobudzenia i zapobiegania drgawkom. Przy powikłanym alkoholowym zespole abstynencyjnym konieczne może być nawet monitorowanie funkcji życiowych. Długotrwałe leczenie wymaga współpracy z psychoterapeutą i psychiatrą, by zapobiec nawrotom uzależnienia. Pacjentom zaleca się także korzystanie z programów terapeutycznych i grup wsparcia oraz pracę nad przyczynami uzależnienia, by utrzymać trzeźwość.

>> Sprawdź także: Badania wspierające leczenie alkoholizmu

Leczenie farmakologiczne zespołu odstawiennego od nikotyny ułatwia odzwyczajenie od palenia tytoniu oraz zmniejsza objawy. Lekarz może zalecić stosowanie cytyzyny, substytutów nikotyny, bupropionu i warenikliny. Pomocna może okazać się także psychoterapia poznawczo-beharioralna. W przypadku zespołu odstawiennego od leków w cięższych przypadkach stosuje się farmakoterapię.

Przewlekły zespół abstynencyjny – co warto wiedzieć?

Przewlekły zespół abstynencyjny to stan, w którym niektóre objawy odstawienne utrzymują się przez tygodnie, a nawet miesiące po zaprzestaniu zażywania substancji. Najczęściej dotyczy alkoholu i benzodiazepin: pacjenci skarżą się na utrzymujący lęk, zaburzenia snu czy problemy z koncentracją.

Jak leczyć przewlekły zespół abstynencyjny? Objawy mogą być mniej intensywne, ale ich długotrwały charakter sprawia, że są wyjątkowo uciążliwe i zwiększają ryzyko nawrotu. W przypadku przewlekłego zespołu abstynencyjnego niezwykle ważne jest zatem wsparcie psychoterapeutyczne, unikanie stresu, zdrowa dieta i regularna aktywność fizyczna, a niekiedy niezbędna będzie również farmakoterapia.

Zespół odstawienny – podsumowanie

Powyższy artykuł prezentuje najważniejsze informacje odnośnie zespołu odstawiennego:

• Zespół odstawienny to reakcja organizmu na nagłe zaprzestanie używania substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol, nikotyna czy leki.
• Zespół abstynencyjny trwa od kilku dni w łagodnych przypadkach do kilku tygodni lub miesięcy w przypadku przewlekłych form.
• Objawy zespołu abstynencyjnego to między innymi drżenie rąk, nudności, ale również majaczenie drżenne czy napady padaczkowe.
• W zależności od nasilenia można zdecydować się na leczenie w warunkach domowych lub hospitalizację, która jest konieczna w przypadku objawów zagrażających życiu.
• Przewlekły zespół abstynencyjny to długotrwałe objawy, które wymagają kompleksowego wsparcia.

Zrozumienie mechanizmu zespołu odstawiennego oraz rozpoznanie objawów to pierwszy krok do skutecznego radzenia sobie z dolegliwościami. Jeśli Ty lub ktoś z Twoich bliskich zmaga się z uzależnieniem i zespołem odstawiennym, nie zwlekaj – skorzystaj z pomocy specjalistów.

Opieka merytoryczna: lek. Sara Aszkiełowicz

Bibliografia

1. Mierzejewski, P., Bieńkowski, P., Jakubczyk, A., Samochowiec, J., Silczuk, A., & Wojnar, M. (2022). Farmakoterapia alkoholowych zespołów abstynencyjnych – zalecenia Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Sekcji Farmakoterapii Polskiego Towarzystwa Badań nad Uzależnieniami. Psychiatria Polska, 56(3), 433–452.
2. Heitzman, J., & Solak, M. (2007). Zespół odstawienia po lekach antydepresyjnych – problem dla lekarza i pacjenta. Psychiatria Polska, 41(5), 601–613.
3. Wojnar, M., Wierzbiński, P., Samochowiec, J., Rymaszewska, J., Filipiak, K. J., Wichniak, A., Mróz, R., Mamcarz, A., & Dudek, D. (2024). Postępowanie w uzależnieniu od nikotyny u pacjentów z zaburzeniami psychicznymi – zalecenia Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Część I. Psychiatria Polska, 58(3).
4. Kuna, P., Płatek, A. E., Tomasik, T., Gałecki, P., Drewa, T., & Szymański, F. M. (2020). Postępowanie w uzależnieniu od nikotyny — interdyscyplinarne rekomendacje ekspertów. Forum Medycyny Rodzinnej, 14(2).
5. Węsek, A., Stankiewicz, R., & Schabowski, J. (2010). Encefalopatia Wernickego – zespół objawów neurologicznych spowodowanych niedoborem witaminy B1. Medycyna Ogólna, 16(XLV).