Fitoestrogeny to związki roślinne o strukturze podobnej do ludzkich estrogenów. W artykule znajdziesz zwięzły przegląd klasyfikacji fitoestrogenów, ich potencjalne efekty terapeutyczne, a także podpowiedzi, gdzie ich szukać.
Spis treści:
- Czym są fitoestrogeny?
- Metabolizm i biodostępność fitoestrogenów
- Klasy fitoestrogenów
- Fitoestrogeny – mechanizmy działania
- Fitoestrogeny – działanie terapeutyczne
- Fitoestrogeny w diecie
- Źródła fitostrogenów w diecie
- Fitoestrogeny – bezpieczeństwo stosowania i skutki uboczne
- Fitoestrogeny – często zadawane pytania
- Podsumowanie
Czym są fitoestrogeny?
Fitoestrogeny są wtórnymi metabolitami roślin, które mają podobne struktury i działanie biologiczne jak ludzkie estrogeny. Nie wpływają bezpośrednio na funkcje biologiczne organizmu, ale mogą działać jako agoniści lub antagoniści w zależności od poziomu endogennego estrogenu.
Występują u ponad 300 gatunków roślin, pełniąc funkcję ochronną i zabezpieczając rośliny przed:
- promieniowaniem UV
- patogenami – np. grzybami
- „stresem” roślinnym związanym np. z odwodnieniem.
Jadalne części roślin, w tym nasiona, korzenie, łodygi, liście i owoce, zawierają setki różnych struktur polifenolowych. Skład fitoestrogenów w roślinach oraz ich stężenie w żywności zależy od wielu czynników, w tym genetycznych, ale również od odmiany, sezonu, lokalizacji, procesów technologicznych związanych z ich zbiorem i przetwarzaniem.
Metabolizm i biodostępność fitoestrogenów
Wykorzystanie fitoestrogenów pokarmowych przez organizm człowieka rozłożone jest na kilka etapów. Są one najpierw metabolizowane przez bakterie jelitowe – jest to etap kluczowy dla ich dalszej biologicznej biodostępności i w dużej mierze zależy od:
- stosowanej diety – błonnik pokarmowy poprawia metabolizm fitoestrogenów w jelitach
- przyjmowanych leków
- jakości mikrobioty jelitowej.
Następnym etapem jest wchłanianie przez enterocyty przewodu pokarmowego i transport do wątroby, gdzie przechodzą niezbędne przemiany. Następnie fitoestrogeny wydzielane są do osocza i docierają do tkanek docelowych. Ostatecznie wydalane są z moczem.
Fitoestrogeny są obecne we krwi człowieka w bardzo małych ilościach, np. izoflawony i lignany są wykrywane w stężeniach nanomolowych.
Wyższe wartości notuje się w populacji azjatyckiej, gdzie popularna jest soja i jej produkty. Koncentracja izoflawonów we krwi Azjatów sięga nawet 1000 nM, podczas gdy u Europejczyków ok. 70. Większe wartości wykryto u wegetarian, około 400 nM izoflawonów i 800 nM lignanów (20).
Klasy fitoestrogenów
Fitoestrogeny można podzielić na różne ważne klasy:
- fitoestrogeny fenolowe – należą do nich izoflawonoidy, flawonoidy, stilbeny i lignany
- fitoestrogeny pozostałe – należą do nich terpenoidy i saponiny.
Izoflawonoidy – podział i źródła w diecie
Izoflawonoidy występują w produktach sojowych, takich jak tofu, tempeh, napoje sojowe. Poza tym obecne są w roślinach strączkowych, np. ciecierzycy, fasoli, lucernie.
Izoflawonoidy to dwie grupy związków fitoestrogenowych:
- izoflawony – główni przedstawiciele to dadzeina i genisteina
- kumesten – obecny w kiełkach fasoli czy nasionach słonecznika.
Flawonoidy – podział i źródła w diecie
Flawonoidy to polifenole, które są syntetyzowane w roślinach, takich jak herbata czy korzenie imbiru. Rośliny biosyntetyzują flawonoidy w odpowiedzi na infekcje mikrobiologiczne. Inną ich funkcją w roślinnym organizmie jest ochrona przed promieniowaniem UV, ponieważ absorbują światło w ultrafioletowym obszarze widma.
Flawonoidy dzielimy flawony, flawonole i chalkony.
Stilbeny
Związki występujące w orzeszkach ziemnych, żurawinie, owocach morwy. Najbardziej znanym przedstawicielem tej grupy fitoestrogenów jest resweratrol, obecny w skórce winogron i czerwonym winie.
Z powodu zawartości resweratrolu, do niedawna uznawano picie czerwonego wina za działanie prozdrowotne. Obecnie jednak wiadomo, że nie ma bezpiecznej dawki alkoholu, dlatego nie jest to już rekomendowane jako element zdrowego stylu życia.
Lignany
Lignany w świecie roślin uczestniczą w produkcji ligniny, dzięki czemu może powstawać ściana komórkowa. Głównym źródłem lignanów jest siemię lniane i olej lniany.
| CIEKAWOSTKA Chociaż lignany występują we wszystkich częściach roślin, ich najwyższe stężenie odnotowuje się w drewnie, zwłaszcza w sękach drzew. Nortrachelogenina została zidentyfikowana jako główny lignan w sękach sosny zwyczajnej. |
Pozostałe klasy fitoestrogenów
Oprócz najszerzej znanych fitoestrogenów istnieją jeszcze dwie grupy tych związków. Są to triterpeny i saponiny.
Związki triterpenowe występują w roślinach na ogół w korze, korku, żywicy, skórce, woskowanym nalocie liści i kwiatów. Chronią rośliny przed owadami i drobnoustrojami. Do związków triterpenowych należą m.in.:
- kwas ursolowy – obecny w rozmarynie, szałwii, tymianku, oregano
- kwas betulinowy – obecny w rozmarynie, brzozie omszonej
- kwas oleanolowy – obecny w melisie, rozmarynie, lawendzie, jemiole.
Saponiny to związki, które obniżają napięcie powierzchniowe, co w roztworach wodnych powoduje charakterystyczny efekt pienienia. Większość saponin to silne trucizny, jednak wiele roślin ma zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym, jako surowiec wyjściowy do syntezy hormonów płciowych oraz kortyzonu. Jedną z głównych saponin służących do otrzymywania hormonów glikokortykosteroidowych jest diosgenina.
| CIEKAWOSTKA Triterpenoidy i saponiny zawarte są w żeń-szeniu. |
Fitoestrogeny – mechanizmy działania
Działanie fitoestrogenów na organizm człowieka jest możliwe dzięki kilku mechanizmom oddziaływania. Najbardziej znanym jest interakcja z receptorami estrogenowymi, inne to wywoływanie efektów epigenetycznych lub aktywacja określonych enzymów.
Interakcja z receptorami
Fitoestrogeny to związki o strukturach podobnych do 17-β-estradiolu – jednego z głównych hormonów kobiecych. Dzięki temu podobieństwu mają zdolność do wiązania się z receptorami estrogenowymi, powodując ich aktywację – działanie jako agonista lub zablokowanie – antagonista. Ich działanie blokujące lub aktywujące receptory estrogenowe zależy od poziomu estrogenu endogennego, czyli wytwarzanego przez organizm.
Epigenetyczne efekty wywoływane przez fitoestrogeny
Za działanie fitoestrogenów odpowiedzialne są również mechanizmy epigenetyczne, czyli procesy, które modyfikują ekspresję genów bez zmiany samej sekwencji DNA. Związki, które wykazują takie działanie to izoflawony sojowe, genisteina i dadzeina. W wielu chorobach, np. otyłości, modyfikacje epigenetyczne są związane ze spożyciem genisteiny.
Inne możliwe działania związane z fitoestrogenami
Genisteina wpływa również na komórki organizmu poprzez aktywację kinaz białkowych. Dokładny mechanizm tego typu aktywacji nie został jeszcze poznany, ale uważa się, że genisteina stymuluje uwalnianie reaktywnych form tlenu (ROS) do komórki.
Fitoestrogeny – działanie terapeutyczne
Działania terapeutyczne fitoestrogenów wydają się być szerokie i są przedmiotem licznych badań klinicznych. Najbardziej znane jest ich zastosowanie w menopauzie, ale zmniejszają również ryzyko sercowo-naczyniowe, zespół metaboliczny i problemy związane z otyłością.
Wysokie spożycie żywności zawierającej izoflawony sojowe w niektórych krajach, np. w Japonii, doprowadziło do sformułowania tzw. „fenomenu japońskiego”, polegającego na tym, że mieszkańcy tego kraju są mniej narażeni na choroby przewlekłe w porównaniu z mieszkańcami krajów zachodnich.
| WAŻNE! Dieta bogata w soję, o wysokim spożyciu izoflawonów – 20-100 mg/dobę – skutkuje niższą zapadalnością na nowotwory (szczególnie hormonozależne) oraz niższym poziomem zagrożenia osteoporozą i chorobami układu krążenia |
Fitoestrogeny a menopauza
Fitoestrogeny – izoflawony w połączeniu z lignanami – hamują objawy menopauzy, w tym uderzenia gorąca. Wpływają również na inne objawy, np. objawy naczynioruchowe i atrofię pochwy. Menopauza prowadzi również do zmian psychologicznych i somatycznych objawach wegetatywnych, na które również wpływa spożycie fitoestrogenów.
Izoflawony, takie jak genisteina i dadzeina, mogą również pomóc w utrzymaniu zdrowia kości u kobiet po menopauzie, potencjalnie zmniejszając ryzyko osteoporozy.
Fitoestrogeny – wpływ na poziom cholesterolu i glukozy
Fitoestrogeny działają na poziom cholesterolu, pomagając w kontroli hiperlipidemii i obniżaniu frakcji LDL – tzw. złego cholesterolu. Poprawiają również kontrolę glukozy oraz problemy z insulinoopornością.
Dzięki temu zmniejszają ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, pomagają w kontrolowaniu masy ciała.
Fitoestrogeny a rak piersi
Właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne niektórych fitoestrogenów, zwłaszcza lignanów i izoflawonów, mogą wykazywać potencjał w profilaktyce nowotworów. Nie jest to jedyny możliwy mechanizm działania przeciwnowotworowego, np. genisteina charakteryzuje się zdolnością do modulowania cyklu komórkowego i apoptozy.
Wiele badań epidemiologicznych pokazuje, że jest zależność pomiędzy dietą bogatą w produkty sojowe a redukcją zachorowań na niektóre nowotwory. Dotyczy to głównie mieszkańców krajów Azji, którzy rzadziej zapadają na nowotwory i wiąże się to z wysokim spożyciem soi i jej przetworów.
Badania jednak wskazują, iż pozytywne korzyści z działania fitoestrogenów mogą nie dotyczyć pacjentek z rakiem piersi. Wysokie spożycie, szczególnie u osób z wcześniejszą nierównowagą hormonalną, może przyczynić się do dominacji estrogenu. Może to powodować tkliwość piersi, nieregularne miesiączki i wahania nastroju, a w rzadkich przypadkach potencjalnie zwiększa ryzyko niektórych nowotworów wrażliwych na estrogen.
Fitoestrogeny w diecie
Źródłem fitoestrogenów są produkty roślinne, a osoby na dietach wegetariańskich lub wegańskich spożywają ich więcej niż przeciętny konsument diety zachodniej – zwłaszcza, jeśli dominuje w niej żywność przetworzona.
Badania z USA pokazują, iż tylko 30% dziennego zapotrzebowania kalorycznego pochodzi z żywności nieprzetworzonej lub minimalnie przetworzonej. Z związku z tym Amerykanie spożywają mało lignanów, których źródłem mogą być tylko całe produkty pokarmowe (nasiona, zboża, orzechy, owoce, warzywa). Są one nieobecne w większości przetworzonych produktów żywnościowych.
Inaczej wygląda sytuacja z izoflawonami w diecie przetworzonej, co wiąże się z powszechną w niej obecnością różnych form soi (olej sojowy, mąka sojowa, koncentraty białka sojowego, mleko sojowe), co prawdopodobnie kompensuje brak innych źródeł izoflawonów.
Spożycie izoflawonów w krajach azjatyckich jest wysokie, pokrywane głównie przez produkty sojowe (tofu, kiełki sojowe, pasta sojowa). Szacuje się, iż w Japonii dzienne spożycie izoflawonów wynosi od 20 do 200 mg, japońscy imigranci w USA spożywają już tylko ok. 10 mg tych związków dziennie.
W dietach europejskich obserwuje się większe spożycie lignanów pochodzących z nasion siemienia lnianego i oleju lnianego, zbóż i ich otrąb oraz roślin strączkowych. Natomiast spożycie izoflawonów jest niewielkie i wynosi 3-11 mg dziennie.
Źródła fitoestrogenów w diecie
Fitoestrogeny to duża grupa związków, obecna w różnych częściach roślin. Najważniejsze są izoflawony i lignany.
Najważniejszym źródłem fitoestrogenów jest soja i jej przetwory.
Znaczne ilości fitoestrogenów zawierają orzechy, a także różne rośliny jagodowe, które stanowią ważne źródło tych substancji dla populacji zamieszkujących regiony północne.
Źródło izoflawonów w diecie
Najbogatszym źródłem izoflawonów (genisteina, daidzeina, formononetyna, biochanina A, glicyteina) są:
- soja i jej przetwory
- soczewica
- koniczyna czerwona
- szpinak.
Zawartość izoflawonów w soi i jej produktach jest różna i waha się pomiędzy 200 a 3810 mg/kg i jest zależna od różnych czynników, między innymi od nasion, uprawy, zbioru i sposobu przetwarzania.
Zawartość genisteiny i dadzeiny w soi i jej produktach w mg/100 g.
| Produkt | Zawartość izoflawonów | Zawartość genisteiny | Zawartość dzadzeiny |
| Mąka sojowa | 178 | 97 | 71 |
| Ziarno soi | 128 | 74 | 46 |
| Tofu smażone | 48 | 28 | 18 |
| Kiełki sojowe | 41 | 22 | 19 |
| Mleko sojowe | 10 | 6 | 4 |
| Makaron sojowy | 8,5 | 4 | 1 |
| Napój sojowy | 7 | 4,6 | 2,5 |
Bogata w fitoestrogeny jest koniczyna czerwona. Zawiera m.in. cztery izoflawony:
- genisteinę
- dadzeinę
- formononetynę – ponad 1300 mg/100 g
- biochaninę A – 833 mg/100 g
Źródło lignanów w diecie
Głównym źródłem lignanów są zboża, ziarna kawy oraz nasiona lnu i słonecznika.
Zawartość lignanów w wybranych produktach w wynosi:
- mąka lniana – 527 mg/kg
- soczewica – 179 mg/kg
- otręby owsiane, otręby pszeniczne, fasola czerwona – 5-8 mg/kg
- marchew, szparagi, czosnek, brokuły, cukinia – 1-5 mg/kg
- gruszki, śliwki – 1-8 mg/kg.
Fitoestrogeny: bezpieczeństwo stosowania i skutki uboczne
Dla osób zdrowych fitoestrogeny zawarte w diecie są bezpieczne. Natomiast stosowane w nadmiarze, zwłaszcza w dużych ilościach skoncentrowanych w suplementach diety, mogą wykazywać skutki uboczne.
Niektóre fitoestrogeny, np. izoflawony, mogą utrudniać produkcję hormonów tarczycy, potencjalnie prowadząc do niedoczynności tarczycy lub pogorszenia już istniejących problemów z tarczycą.
Nadmierne spożycie może wpływać na płodność u obu płci. Chociaż niezbyt często, u niektórych osób mogą wystąpić reakcje alergiczne na niektóre źródła fitoestrogenów, z objawami takimi jak swędzenie, pokrzywka, obrzęk lub problemy z oddychaniem.
>> Dowiedz się więcej: Wpływ żywienia na płodność
Fitoestrogeny – często zadawane pytania
Nie jest możliwe wskazanie jednego „najsilniejszego” fitoestrogenu, ponieważ jest to bardzo duża grupa zróżnicowanych związków, których siła działania zależy od wielu czynników. Najszerzej zbadane i skuteczne są izoflawony i lignany.
Tak, jest to jedno z najbogatszych źródeł lignanów.
Fitoestrogeny występują w wielu owocach, jednak nie są one uważane za bogate ich źródło. Jednak regularne włączanie do diety takich owoców jest korzystne dla zdrowia. Należą do nich winogrona, żurawina, śliwki, owoce jagodowe.
Fitoestrogeny mogą stanowić wsparcie zdrowej diety, jednak same w sobie nie działają „odchudzająco”.
Olej lniany, olej sojowy, oliwa z oliwek, olej z pestek dyni.
Tak. Izoflawony stanowią jedną z klas fitoestrogenów.
Podsumowanie
Z danych Szwedzkiego Instytutu Zdrowia Publicznego wynika, że skrócenie o 8,2% długości życia obywateli krajów UE wynika ze złego sposobu żywienia. Zatem prawidłowe zachowania dietetyczne odgrywają istotną rolę w utrzymaniu zdrowia oraz determinują długość życia.
Żywność pochodzenia roślinnego zawiera wiele substancji, które mają właściwości prozdrowotne, jednym z nich są fitoestrogeny – naturalne związki roślinne, które wykazują pozytywny wpływ na zdrowie człowieka.
Chociaż nie są one uznawane za niezbędne składniki odżywcze, mogą odgrywać rolę w zapobieganiu i leczeniu chorób cywilizacyjnych, w tym otyłości, chorób serca, nowotworów i cukrzycy. Są również cennym uzupełnieniem leczenia objawów menopauzy.
PIŚMIENNICTWO
- Chavda VP, Chaudhari AZ, Balar PC, Gholap A, Vora LK. Phytoestrogens: Chemistry, potential health benefits, and their medicinal importance. Phytother Res. 2024 Jun;38(6):3060-3079. doi: 10.1002/ptr.8196. Epub 2024 Apr 11. PMID: 38602108.
- Martínez Steele E, Monteiro CA. Association between Dietary Share of Ultra-Processed Foods and Urinary Concentrations of Phytoestrogens in the US. Nutrients. 2017 Feb 28;9(3):209. doi: 10.3390/nu9030209. PMID: 28264475; PMCID: PMC5372872.
- Kwiatkowska E., Fitoestrogeny – rola prozdrowotna i zawartość w produktach, Borgis – Postępy Fitoterapii 2/2009, s. 107-112
- GrynkiewiczG., Gadzikowska M., Fitoestrogeny jako selektywne modulatory aktywności receptorów estrogenowych, Borgis – Postępy Fitoterapii 1/2003, s. 28-35
- https://www.forumginekologii.pl/artykul/fitoestrogeny-w-okresie-okolomenopauzalnym
- Kujawa-Warchała K., Nazaruk J., Aktywność farmakologiczna pentacyklicznych związków triterpenowych, Borgis – Postępy Fitoterapii 1/2012, s.35-47
- Stefanowicz-Hajduk J., Ochocka R., Saponiny steroidowe – występowanie, właściwości i zastosowanie w lecznictwie, , Borgis – Postępy Fitoterapii 1/2006, s.36-40.
