Czym jest skleroza i jak się objawia?

Choć słowo „skleroza” potocznie bywa utożsamiane z zapominalstwem, w rzeczywistości jest terminem medycznym o znacznie szerszym i bardziej precyzyjnym znaczeniu. Pochodzi od greckiego „skleros” – twardy – i odnosi się do procesu patologicznego polegającego na stwardnieniu tkanek na skutek przewlekłego stanu zapalnego, zmian zwyrodnieniowych lub odkładania się nieprawidłowych substancji, takich jak lipidy, kolagen czy wapń. Szczególnie istotna klinicznie jest skleroza naczyń krwionośnych, czyli miażdżyca (arterioskleroza), będąca jedną z głównych przyczyn chorób sercowo-naczyniowych i neurodegeneracyjnych. To właśnie ten typ sklerozy, ze względu na częstość występowania oraz wpływ na układ nerwowy i funkcje poznawcze, stanowi kluczowy obszar zainteresowania współczesnej medycyny.

Spis treści:

1. Co to jest skleroza?
2. Przyczyny sklerozy
3. Jakie są objawy sklerozy?
4. Demencja a skleroza
5. Skleroza a Alzheimer
6. Jak można leczyć sklerozę?
   • Czy skleroza jest dziedziczna?
7. Skleroza – podsumowanie

Co to jest skleroza?

Skleroza to proces polegający na stopniowym stwardnieniu tkanek, zwykle na skutek przewlekłych zmian degeneracyjnych lub zapalnych. W układzie naczyniowym najczęściej oznacza miażdżycę – chorobę, w której dochodzi do uszkodzenia śródbłonka naczyń, odkładania się lipidów i nacieku komórek zapalnych w ścianie tętnicy. Tworzą się tzw. blaszki miażdżycowe, które stopniowo zwężają światło naczynia i ograniczają przepływ krwi, mogące prowadzić do niedotlenienia narządów. Proces ten może dotyczyć tętnic wieńcowych, mózgowych, nerkowych czy kończyn dolnych.

Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, miażdżyca nie jest wyłącznie skutkiem „złego cholesterolu”, lecz złożoną odpowiedzią immunologiczną z komponentą zapalną, w którym biorą udział makrofagi, limfocyty T, komórki mięśni gładkich i cytokiny prozapalne.

>> Dowiedz się więcej:

• Czym jest miażdżyca? Objawy i konsekwencje

• Objawy miażdżycy. Jak rozpoznać chorobę?

Przyczyny sklerozy

Skleroza naczyń jest efektem interakcji czynników genetycznych i środowiskowych. Wśród głównych przyczyn i czynników ryzyka wyróżnia się:

• wiek – ryzyko wzrasta z wiekiem, głównie po 50. roku życia,
• nadciśnienie tętnicze – uszkadza śródbłonek, przyspieszając powstawanie blaszek miażdżycowych,
• dyslipidemia – szczególnie wysoki poziom LDL i niski HDL,
• cukrzyca typu 2 i insulinooporność,
• palenie tytoniu,
• otyłość trzewna i brak aktywności fizycznej,
• czynniki genetyczne – np. polimorfizmy genów związanych z metabolizmem lipidów (APOE, PCSK9).

Proces rozwoju sklerozy może trwać latami bezobjawowo. Początkowo zmiany są niewielkie i nie ograniczają przepływu, jednak istnieje ryzyko pęknięcia blaszki miażdżycowej, co prowadzi do odsłonięcia jej wewnętrznej, prozakrzepowej powierzchni, wywołując gwałtowną aktywację procesu krzepnięcia i powstanie skrzepliny, która może nagle zatkać naczynie, powodując zawał mięśnia sercowego lub udar mózgu.

Jakie są objawy sklerozy?

Objawy miażdżycy są ściśle związane z lokalizacją i stopniem zaawansowania zmian w naczyniach krwionośnych. Uszkodzenie konkretnych obszarów układu naczyniowego prowadzi do zróżnicowanych, często poważnych konsekwencji klinicznych:

• naczynia wieńcowe – duszność, bóle dławicowe, zawał mięśnia sercowego,
• naczynia mózgowe – przewlekłe niedokrwienie, przemijające incydenty niedokrwienne (TIA), udar,
• tętnice kończyn dolnych – chromanie przestankowe (ból nóg podczas chodzenia), owrzodzenia,
• tętnice nerkowe – oporne nadciśnienie tętnicze, przewlekła choroba nerek,
• naczynia siatkówki – zaburzenia widzenia.

W przypadku naczyń mózgowych objawy mogą być niespecyficzne: pogorszenie pamięci, problemy z koncentracją, zmienność nastroju. Dlatego miażdżyca mózgowa często bywa mylona z procesami otępiennymi.

Demencja a skleroza

Związek pomiędzy miażdżycą a rozwojem demencji został wielokrotnie potwierdzony w badaniach klinicznych i neuropatologicznych. Miażdżyca naczyń mózgowych prowadzi do przewlekłego niedokrwienia, zaniku istoty białej, mikrozatorów i tzw. zawałów lakunarnych – drobnych ognisk martwicy w głębszych strukturach mózgu. Tego typu uszkodzenia mają istotny wpływ na funkcje poznawcze – w tym pamięć, uwagę, funkcje wykonawcze i zdolność uczenia się.

Tzw. demencja naczyniopochodna (vascular dementia) bywa skutkiem skumulowanych mikrourazów naczyniowych oraz zmian związanych z przewlekłą hipoperfuzją mózgu.

>> Przeczytaj także: Demencja (otępienie starcze) – objawy, diagnostyka, leczenie

Skleroza a Alzheimer

Coraz więcej dowodów sugeruje, że miażdżyca może współistnieć z patologią charakterystyczną dla choroby Alzheimera. Niedokrwienie sprzyja akumulacji β-amyloidu i hiperfosforylacji białka tau – dwóch głównych cech neuropatologicznych tej choroby. Badania obrazowe pokazują, że pacjenci z istotnymi zmianami miażdżycowymi w tętnicach szyjnych i mózgowych mają szybszy spadek funkcji poznawczych i większe ryzyko otępienia mieszanego (naczyniowo-amyloidowego).

Oznacza to, że skleroza naczyń nie tylko współistnieje z Alzheimerem, ale może również nasilać i przyspieszać jego rozwój.

>> Sprawdź również: Choroba Alzheimera: wczesne sygnały ostrzegawcze dla pacjenta.

Jak można leczyć sklerozę?

Leczenie miażdżycy opiera się przede wszystkim na kompleksowej modyfikacji stylu życia oraz odpowiednio dobranej farmakoterapii. Kluczowe znaczenie ma zmiana diety, polegająca na ograniczeniu spożycia tłuszczów nasyconych i przetworzonych oraz wprowadzeniu zasad diety śródziemnomorskiej, bogatej w warzywa, owoce, zdrowe tłuszcze i błonnik. Regularna aktywność fizyczna poprawia metabolizm lipidów, zwiększa wrażliwość insulinową oraz wspomaga utrzymanie prawidłowej masy ciała. Rzucenie palenia tytoniu zmniejsza stres oksydacyjny oraz korzystnie wpływa na funkcję śródbłonka naczyń, co sprzyja ich regeneracji i zmniejszeniu ryzyka powikłań.

Farmakoterapia uzupełnia te działania. Stosowanie statyn skutecznie obniża poziom frakcji LDL cholesterolu, a także wykazuje działanie przeciwzapalne oraz stabilizujące blaszki miażdżycowe, co zmniejsza ryzyko ich pęknięcia i powstawania zakrzepów. Leki hipotensyjne pomagają utrzymać optymalne wartości ciśnienia tętniczego, natomiast leki przeciwpłytkowe, takie jak kwas acetylosalicylowy czy klopidogrel, redukują ryzyko powikłań zakrzepowych.

W zaawansowanych przypadkach konieczne mogą być zabiegi inwazyjne, takie jak angioplastyka z implantacją stentu czy endarterektomia, które przywracają drożność zwężonych naczyń. Warto podkreślić, że im wcześniej wdrożona odpowiednia terapia, tym większe szanse na zahamowanie progresji choroby i ograniczenie jej powikłań.

Czy skleroza jest dziedziczna?

Chociaż skleroza nie jest dziedziczona w sposób monogenowy, czyli nie wynika z mutacji pojedynczego genu o jasnym wzorcu dziedziczenia, istnieją polimorfizmy genetyczne związane z metabolizmem lipidów, procesami zapalnymi i strukturą naczyń, które mogą zwiększać podatność na chorobę. Przykładem jest allel APOE ε4 genu apolipoproteiny E, którego obecność wiąże się zarówno ze zwiększonym ryzykiem miażdżycy, jak i choroby Alzheimera. Mimo to, styl życia, obejmujący odpowiednią dietę, regularną aktywność fizyczną i unikanie palenia, odgrywa znacznie większą rolę niż czynniki genetyczne.

Skleroza – podsumowanie

Miażdżyca to jedno z kluczowych schorzeń cywilizacyjnych współczesnego świata. Choć często kojarzona wyłącznie z procesem starzenia, jej rozwój zaczyna się znacznie wcześniej i w dużej mierze zależy od stylu życia. To przewlekły, postępujący proces, który prowadzi do stwardnienia tkanek — szczególnie naczyń krwionośnych — na skutek przewlekłego stanu zapalnego i odkładania się złogów tłuszczowych. Jego konsekwencje obejmują nie tylko zaburzenia krążenia, ale również pogorszenie funkcji poznawczych i rozwój demencji.

Poniżej zebrano kluczowe fakty:

• Skleroza to nie jednostka chorobowa, lecz termin opisujący patologiczne stwardnienie tkanek, najczęściej dotyczące naczyń krwionośnych.
• Jest przewlekłym procesem zapalnym prowadzącym do ograniczenia przepływu krwi i niedotlenienia.
• Objawy zależą od lokalizacji – serce, mózg, kończyny dolne, nerki.
• Skleroza naczyń mózgowych zwiększa ryzyko demencji i nasila przebieg choroby Alzheimera.
• Leczenie opiera się na zmianie stylu życia, farmakoterapii i ewentualnych zabiegach udrożniających przepływ.
• Genetyka odgrywa rolę, ale kluczowa jest profilaktyka: dieta, ruch, kontrola ciśnienia i lipidów.

Bibliografia

1. Björkegren JLM., Lusis AJ. Atherosclerosis: Recent developments. Cell. 2022 May 12;185(10):1630-1645.
2. Libby P. The changing landscape of atherosclerosis. Nature. 2021 Apr;592(7855):524-533.
3. Fan J., Watanabe T. Atherosclerosis: Known and unknown. Pathol Int. 2022 Mar;72(3):151-160.
4. van Oijen M., de Jong FJ., Witteman JC. et al. Atherosclerosis and risk for dementia. Ann Neurol. 2007 May;61(5):403-10.
5. Xie B., Shi X., Xing Y., Tang Y. Association between atherosclerosis and Alzheimer’s disease: A systematic review and meta-analysis. Brain Behav. 2020 Apr;10(4):e01601.