Nerw błędny to bardzo ciekawa struktura anatomiczna. Choć jest nerwem czaszkowym, to wpływa na pracę serca i przewodu pokarmowego. Jak działa nerw błędny, jak przebiega, jaki wpływ ma na nasze samopoczucie i jak można na niego wpływać?
Spis treści:
- Co to jest nerw błędny?
- Nerw błędny – przebieg
- Za co odpowiada nerw błędny?
- Rola włókien czuciowych i ruchowych nerwu błędnego
- Nerw błędny – stymulacja. Co aktywuje nerw błędny?
- Nerw błędny – często zadawane pytania
- Nerw błędny: podsumowanie informacji
Co to jest nerw błędny?
Nerw błędny to X z dwunastu nerwów czaszkowych, jednak tylko jego pierwsza część unerwia narządy głowy. Znaczny odcinek przebiega poza głową, zaopatrując większość niezbędnych do życia narządów, jak serce, płuca, żołądek, wątroba i nerki. Nerw błędny jest zatem najdłuższym nerwem czaszkowym, ze względu na swój różnorodny przebieg nazwany został nerwem błędnym z łac. nervus vagus.
Nerw błędny ma trzy rodzaje włókien i komórek nerwowych: czuciowe, ruchowe i przywspółczulne. Te ostanie występują w znacznej przewadze.
Nerw błędny cechuje organizacja pęczkowa, co oznacza, iż poszczególne włókna połączone są w wiązki otoczone tkanką łączną. Ocenia się, iż z rdzenia przedłużonego wychodzi kilkanaście pęczków włókien nerwowych.
>> Sprawdź: Układ nerwowy człowieka – budowa, funkcje, podział
| Ciekawostka: Nazwa nerw błędny w języku łacińskim to nervus vagus. Vagus po łacinie oznacza wędrowca. |
Nerw błędny – przebieg
Nerw błędny rozpoczyna się w rdzeniu przedłużonym – strukturze łączącej mózgowie z rdzeniem kręgowym. W swym długim przebiegu od głowy, przez szyję do klatki piersiowej i jamy brzusznej oddaje liczne gałęzie, tworzy sploty, zwoje oraz łączy się z sąsiednimi nerwami. Anatomia nerwu błędnego wyróżnia cztery odcinki: głowowy, szyjny, piersiowy, brzuszny.
Odcinek głowowy nerwu błędnego
Od odcinka głowowego nerwu X odchodzi:
- gałąź oponowa – unerwiające oponę twardą mózgu. Podrażnienie tej części nerwu błędnego w czasie zapalenia opon mózgowych może wywoływać wymioty;
- gałąź uszna – jest to jedyna gałąź skórna nerwu błędnego, unerwiająca przewód słuchowy zewnętrzny (ścianę dolną i ścianę tylną), błonę bębenkową oraz muszlę małżowiny usznej. Łączy się z nerwem językowo-gardłowym, czyli IX nerwem czaszkowym.
| Ciekawostka: Podrażnienie błony bębenkowej – np. patyczkiem do uszu – wywołuje kaszel, za co odpowiadają gałęzie nerwu błędnego. |
Odcinek szyjny nerwu błędnego
W przebiegu odcinka szyjnego nerwu X wyróżnia się:
- gałęzie gardłowe – wchodzące w skład większej struktury nazywanej splotem gardłowym, który odpowiedzialny jest za unerwienie mięśni gardła, błony śluzowej gardła, tarczycy i przytarczyc
- nerw krtaniowy górny i nerw krtaniowy dolny – zaopatrują mięśnie krtani oraz jej błonę śluzową
- nerw krtaniowy wsteczny – unerwia błonę mięśniową i błonę śluzową tchawicy, górną część przełyku, mięsień zwieracz gardła dolnego, również tarczycę i przytarczyce. Część gałęzi nerwu krtaniowego wstecznego tworzy gałęzie sercowe szyjne wnikające do splotu sercowego, zaopatrującego m.in. aortę, tętnicę płucną i prawy przedsionek serca.
Podrażnienie włókien czuciowych nerwu błędnego w krtani i tchawicy odruchowo wywołują kaszel.
Odcinek piersiowy nerwu błędnego
Ten fragment nerwu błędnego składa się z:
- gałęzi sercowo-piersiowych – stanowiących również część splotu sercowego i unerwiających serce,
- gałęzi tchawiczych,
- gałęzi oskrzelowych,
- gałęzi przełykowych,
- gałęzi osierdziowych,
- gałęzi śródpiersiowych,
- splotów płucnych.
Nazwy poszczególnych odcinków nerwu błędnego w przebiegających przez klatkę piersiową odzwierciedlają obszar unerwienia.
| Warto wiedzieć: Serce unerwione jest przez trzy gałęzie nerwu błędnego: dwie gałęzie szyjne i jedną gałąź piersiową. |
Odcinek brzuszny nerwu błędnego
Zaopatrzenie narządów jamy brzusznej przez nerw błędny odbywa się następująco:
- gałęzie żołądkowe przednie i tylne – zaopatrujące żołądek,
- gałęzie wątrobowe,
- gałęzie trzewne – tworzące splot trzewny, skąd włókna nerwowe biegną do trzustki, wątroby, śledziony, jelita cienkiego, części jelita grubego, nerek i nadnerczy.
| Ciekawostka: Perystaltyka jelita grubego w części górnej zależy od X nerwu czaszkowego, jakim jest nerw błędny. Perystaltyką dalszych segmentów jelita grubego kieruje część krzyżowa układu współczulnego – nerwy wychodzące z rdzenia kręgowego na poziomie S2-S4. Granicą zmiany unerwienia jest okrężnica poprzeczna. |
Za co odpowiada nerw błędny?
Najważniejszą funkcją nerwu błędnego jest przenoszenie informacji z zaopatrywanych narządów wewnętrznych do mózgu. Sugeruje to, że narządy wewnętrzne są głównym źródłem informacji czuciowej dla ośrodkowego układu nerwowego, w tym rolę szczególną odgrywają jelita.
Nerw błędny jest również głównym elementem układ przywspółczulnego, większość narządów otrzymuje włókna przywspółczulne przez X nerw czaszkowy.
>> Przeczytaj też: Postaw na zdrowe jelita!
Rola włókien ruchowych i czuciowych nerwu błędnego
Gałęzie ruchowe nerwu błędnego zaopatrując mięśnie podniebienia, gardła i krtani odpowiadają za koordynację ich pracy w trakcie przełykania oraz zamykania i otwierania górnych dróg oddechowych – krtani. Z nerwem błędnym związany jest również odruch wymiotny.
Gałęzie nerwu błędnego tworzące nerwy krtaniowe umożliwiają wydobywanie głosu.
Gałęzie czuciowe nerwu błędnego przekazują informacje o bodźcach bólowych, temperatury, dotyku. Są obecne w oponie twardej mózgu w tylnym dole czaszki. Opona twarda to ważna struktura anatomiczna, chroniąca mózg i rdzeń kręgowy. Przewodzenie bodźców bólowych z tego obszaru daje nam informację o podrażnieniu tych struktur, np. w wyniku zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.
Unerwienie części małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego pozwala nam na odczuwanie dotyku i bólu z tego obszaru. Dzięki nerwom czuciowym w krtani możliwy jest odruch kaszlu.
Informacje czuciowe nerw błędny przekazuje również z obszaru klatki piersiowej i brzucha.
Bardzo ważnym obszarem odpowiedzialności nerwu błędnego są informacje przewodzone przez włókna przywspółczulne z całej klatki piersiowej i jamy brzusznej.
Wpływ nerwu błędnego na pracę serca
Nerw błędny tworzy w sercu:
- sploty przedsionkowe, która modulują chronotropizm (częstotliwość skurczów serca) i dromotropizm, (szybkość przewodnictwa impulsów w układzie bodźco-przewodzącym),
- sploty wieńcowe, które modulują inotropizm (kurczliwość i siłę skurczu komór serca).
Warto dodać, że nerw błędny w sercu działa za pośrednictwem neuroprzekaźnika acetylocholiny, wywołując efekty „uspokajające”:
- spowolnienie akcji serca – poprzez zmniejszenie częstotliwości skurczów serca oraz zmniejszenie szybkości przewodzenia impulsów,
- osłabienie siły skurczu serca, czego efektem jest zmniejszenie ciśnienia krwi,
- zmniejszenie pobudliwości mięśnia sercowego – poprzez zmniejszenie wrażliwość kardiomiocytów na bodźce.
Poza tymi bezpośrednimi efektami na kardiomiocyty (komórki mięśnia sercowego, acetylocholina wpływa na funkcję serca również pośrednio, przez modulację układu odpornościowego.
Aktywacja włókien dosercowych nerwu błędnego jest częścią mechanizmu oszczędzającego serce w sytuacji nadmiernego jego przeciążenia. Zbyt duży napływ krwi do lewej komory serca, pobudza znajdujące się w jej ścianie receptory, prowadząc do bradykardii (zwolnienia akcji serca), rozszerzenia naczyń krwionośnych i spadku ciśnienia krwi.
Jest to odruch fizjologiczny (tzw. odruch Bezolda-Jarischa), towarzyszą mu zaburzenia układu autonomicznego: nudności, wymioty, dyskomfort w nadbrzuszu.
>> Zobacz: Ciśnienie tętnicze a starzenie. Jak obniżyć ciśnienie?
Nerw błędny a oddychanie
Włókna nerwu błędnego obecne w drogach oddechowych i płucach odbierają informacje mechanosensoryczne, co oznacza iż reagują na aktywność związaną z oddychaniem. Ich maksymalna aktywność rejestrowana jest podczas wdechu, natomiast najniższa w czasie wydechu.
Wpływ nerwu błędnego na pracę przewodu pokarmowego
Nerw błędny w przewodzie pokarmowym tworzy zwoje jelitowe, zlokalizowane w takich regionach jak żołądek, trzustka, pęcherzyk żółciowy. Zakończenia nerwu błędnego obecne są w błonie śluzowej żołądka i jelit i są strukturami wrażliwymi na pH, bodźce chemiczne i osmotyczne.
Nerw błędny unerwia również mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, zakończenia obecne w zewnętrznych warstwach mięśni określane są jako mechanoreceptory, ponieważ są wrażliwe na rozdęcie żołądka.
>> Dowiedz się więcej: Budowa, funkcje i najczęstsze choroby układu pokarmowego człowieka
Nerw błędny wpływa na pracę przewodu pokarmowego i trawienie w następujący sposób:
- wspomaga perystaltykę,
- rozluźnia zwieracze,
- zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, hormonów trzustki (insuliny i glukagonu) i wątroby.
Nerw błędny jest również istotną częścią osi mózg–jelita, odgrywa ważną rolę w modulacji stanu zapalnego, utrzymaniu homeostazy jelitowej oraz regulacji przyjmowania pokarmu, sytości i homeostazy energetycznej. Aktywacja nerwu błędnego może wpływać na przyjmowanie pokarmu i przyrost masy ciała. Jednym z mechanizmów modulujących tę aktywację w przewodzie pokarmowym jest działanie neuroprzekaźnika serotoniny (95% serotoniny w organizmie wytwarzane jest w jelitach).
Zakończenia nerwu błędnego w jelitach są również celem działania hormonów jelitowych. Należą do nich:
- cholecystokinina – reguluje funkcje żołądkowo-jelitowe, w tym hamowanie opróżniania żołądka i przyjmowania pokarmu poprzez aktywację receptorów położonych na włóknach dośrodkowych nerwu błędnego unerwiających jelita.
- grelina – kolejny hormon uwalniany do krwiobiegu z żołądka, który odgrywa kluczową rolę w stymulowaniu przyjmowania pokarmu poprzez hamowanie wyładowań włókien dośrodkowych nerwu błędnego.
- leptyna – na nerwie błędnym zidentyfikowano również receptory dla leptyny; badania wskazują iż leptyna i cholecystokinina oddziałują synergistycznie, aby wywołać krótkoterminowe hamowanie przyjmowania pokarmu i długoterminowe zmniejszenie masy ciała.
>> To może Cię zainteresować: Wpływ otyłości, zapalenia i leptyny na rozwój chorób cywilizacyjnych
Nerw błędny – stymulacja. Co aktywuje nerw błędny?
Nerw błędny jest elementem przywspółczulnego układu nerwowego, czyli tej części tego układu, która odpowiada za reakcję „rest and digest” (relaks i trawienie) i przeciwstawia się reakcji „run or fight” (uciekaj lub walcz). Z tego powodu stymulacja nerwu błędnego, pomagająca odpoczywać, zwalczać stres, zwolnić akcję serca, obniżyć ciśnienie i wspomóc trawienie może być dobrym rozwiązaniem dla współczesnego człowieka.
W przypadku serca, fizjologiczne w stanie spoczynku, aktywność przywspółczulna nerwu błędnego dominuje nad aktywnością współczulną. Inaczej dzieje się w chorobach serca, np. niewydolności, gdzie pobudzony jest układ współczulny. Dlatego w przypadku tych chorób ukierunkowanie na stymulację nerwu błędnego może być korzystne w przeciwdziałaniu dysfunkcjom sercowo-naczyniowym.
Stymulacja nerwu błędnego znajduje również zastosowanie w leczeniu chorób układu nerwowego.
Elektryczna stymulacja nerwu błędnego
Elektryczna stymulacja szyjnego nerwu błędnego za pomocą chirurgicznie wszczepianych elektrod stosowana jest w leczeniu padaczki lekoopornej, badano ją również w leczeniu lekoopornej depresji, niektórych zaburzeń żołądkowo-jelitowych oraz niewydolności serca.
Innym sposobem stymulacji elektrycznej jest przezskórna stymulacja nerwu błędnego, polegająca na pobudzaniu gałęzi usznej nerwu błędnego. Ponieważ jest to zabieg nieinwazyjny – elektroda zakładana jest na ucho – jest również wykorzystywany u pacjentów z wymienionymi schorzeniami, a dodatkowo w stresie pourazowym, stanach zapalnych i u pacjentów w stanie śpiączki.
Stymulacja nerwu błędnego – metody niefarmakologiczne i niebioelektryczne
Stymulacja nerwu błędnego jest możliwa również przy użyciu technik i aktywności niefarmakologicznych i bez stosowania specjalnych urządzeń. Jedną z nich jest aktywność fizyczna. Umiarkowany wysiłek fizyczny obniża tętno spoczynkowe oraz ciśnienie krwi, obniża aktywność układu współczulnego i wydzielanie noradrenaliny.
Szczególną aktywnością w kontekście stymulacji nerwu błędnego jest joga, która łączy asany z medytacją i odpowiednim oddychaniem. Medytacja to aktywność obniżająca napięcie układu współczulnego i wydzielanie noradrenaliny, redukująca stres, obniżająca tętno i ciśnienie krwi. Podobnie działają techniki oddechowe stosowane w jodze.
Jedną z takich technik jest oddech polegający na wdechu, wstrzymaniu oddechu i następnie spokojnym wydechu. Wstrzymany wdech pobudza baroreceptory w układzie oddechowym, co stymuluje nerw błędny. Ważnym elementem tego ćwiczenia jest skupienie się na oddychaniu przeponą. Pomocne w kontrolowaniu tego toru oddychania jest położenie ręki na brzuch i obserwowanie jak powłoki brzuszne unoszą się w czasie wdechu i spokojnie wycofują w czasie wydechu. Wstrzymanie oddechu nie musi być długie, wystarczą 2-3 sekundy. Wraz z doświadczeniem można ten okres wydłużać.
Osoby wyćwiczone mogą spróbować oddechu jednominutowego – techniki oddechowej używanej w jodze kundalini, polegającej na wdychaniu powietrza przez 20 sekund, zatrzymywaniu oddechu na 20 sekund i wydychaniu przez 20 sekund.
Jak wykonać oddech jednominutowy?
- Usiądź w wygodnej pozycji, z prostym kręgosłupem. Możesz usiąść na podłodze w siadzie skrzyżnym, lub na krześle.
- Zamknij oczy i skup się na oddechu, starając się do uspokoić i powoli wydłużać.
- Jak będziesz gotowa/gotowy, zacznij wdychać powietrze przez nos przez 20 sekund.
- Następnie wstrzymaj oddech na 20 sekund.
- Powoli wydychaj powietrze przez nos przez 20 sekund.
Powtórz cykl kilka razy. Jeśli zaczynasz swoją przygodę z oddychaniem zacznij od 5 sekund, wydłużaj oddechy do 10 sekund, aż będzie możliwy oddech jednominutowy. Wbrew pozorom wydłużenie oddechu tak, aby wykonywać tylko jeden oddech w ciągu minuty, nie jest bardzo trudne.
>> To interesujące: Długowieczność – jak obniżyć swój wiek biologiczny?
Nerw błędny – często zadawane pytania
Badania na zwierzętach wykazały bardzo dużą zdolność nerwu błędnego do regeneracji.
Objawy uszkodzenia nerwu błędnego zależą od lokalizacji dysfunkcji, mogą dotyczyć problemów z połykaniem, z artykulacją i fonacją, zaburzeń funkcji układu oddechowego, problemów z sercem i przewodem pokarmowym.
Zaburzenia funkcjonowania nerwu błędnego mogą wynikać z różnych przyczyn, w tym: zabiegów chirurgicznych, przewlekłego stresu, urazów, zaburzeń neurologicznych, chorób autoimmunologicznych, powikłań poinfekcyjnych, cukrzycy, narażenia na toksyny i alkohol, metali ciężkich.
Badanie nerwu błędnego przeprowadza się w zależności od tego, na którym odcinku podejrzewa się jego uszkodzenie, najczęściej będzie to badanie neurologiczne. Jeśli potencjalne uszkodzenie będzie dotyczyć gardła lub krtani, prawdopodobnie przeprowadzi je laryngolog. Czasem będą wymagane badania obrazowe, elektromiografia – decyduje o tym lekarz prowadzący.
Wyciszenie nerwu błędnego, czyli ograniczenie aktywności przywspółczulnej, możliwe jest poprzez aktywację układu współczulnego, np. w reakcji „uciekaj lub walcz”.
Dziesiąty nerw czaszkowy rozciąga się od swojego początku w pniu mózgu, przez szyję i klatkę piersiową, aż do jamy brzusznej i kończy się na okrężnicy – części jelita grubego.
Pojęcia błędnik i nerw błędny brzmią podobnie, jednak są to dwie zupełnie inne struktury ciała. Błędnik to struktura w uchu wewnętrznym, odpowiadająca za słuch i równowagę. Nerw błędny to 10 nerw czaszkowy, który unerwia liczne narządy wewnętrzne i odpowiada za ich prawidłowe funkcjonowanie, zwłaszcza w kontekście reakcji „rest and digest”.
Nerw błędny: podsumowanie informacji
Nerw błędny jest ważnym elementem przywspółczulnego układu nerwowego, który nadzoruje szeroki wachlarz kluczowych funkcji organizmu, w tym trawienie i tętno. Jest częścią osi jelito-mózg. Stymulacja nerwu błędnego, m.in. poprzez techniki relaksacyjne i oddychanie, może być ważnym narzędziem radzenia sobie ze przewlekłym stresem.
Piśmiennictwo
- Gentile F, Orlando G, Montuoro S, Ferrari Chen YF, Macefield V, Passino C, Giannoni A, Emdin M. Treating heart failure by targeting the vagus nerve. Heart Fail Rev. 2024 Nov;29(6):1201-1215. doi: 10.1007/s10741-024-10430-w. Epub 2024 Aug 9. PMID: 39117958; PMCID: PMC11455679.
- Patros M, Sivathamboo S, Simpson HD, O’Brien TJ, Macefield VG. The physiology, anatomy and stimulation of the vagus nerve in epilepsy. J Physiol. 2025 Apr;603(8):2201-2217. doi: 10.1113/JP287164. Epub 2025 Mar 9. PMID: 40059379; PMCID: PMC12013799.
- Bochenek A., Reicher M., Anatomia Człowieka, tom V, Układ nerwowy obwodowy. Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów. PZWL Warszawa 1989. S. 227-237.
- Breit S, Kupferberg A, Rogler G, Hasler G. Vagus Nerve as Modulator of the Brain-Gut Axis in Psychiatric and Inflammatory Disorders. Front Psychiatry. 2018 Mar 13;9:44. doi: 10.3389/fpsyt.2018.00044. PMID: 29593576; PMCID: PMC5859128.
- Kaczmarczyk M, Antosik-Wójcińska A, Dominiak M, Święcicki Ł. Use of transcutaneous auricular vagus nerve stimulation (taVNS) in the treatment of drug-resistant depression – a pilot study, presentation of five clinical cases. Psychiatria Polska. 2021;55(3):555-564. doi:10.12740/PP/OnlineFirst/115191.
- https://www.termedia.pl/neurologia/Stymulacja-nerwu-blednego-daje-szanse-osobom-w-spiaczce,59034.html
- Ambroziak M, Wysiłek fizyczny a układ krążenia. Podstawy fizjologiczne i genetyczne. Wpływ na ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, Postępy Nauk Medycznych 10/2008, s. 653-659.
- Nauczyciel Ery Wodnika. Podręcznik instruktora poziomu pierwszego. KRI INTERNATIONAL TEACHER TRAINING IN KUNDALINI YOGA.
- Lladós, GemmaJosé, Muñoz-Moreno et al., Vagus nerve dysfunction in the post–COVID-19 condition: a pilot cross-sectional study, Clinical Microbiology and Infection, Volume 30, Issue 4, 515-521
