NOP (niepożądany odczyn poszczepienny) – czym jest i kiedy występuje?

Szczepienia ochronne od wielu lat stanowią skuteczną metodę budowania odporności zbiorowej społeczeństwa. Przyczyniają się do ochrony zdrowia dzieci, młodzieży i osób dorosłych poprzez realizację kalendarza szczepień obowiązkowych i zalecanych. To także forma profilaktyki w związku znanymi chorobami zakaźnymi, które dzięki powszechnej wakcynacji udało się wyeliminować.

Szczepionki i sama procedura ich podawania mogą wzbudzać spore obawy i lęk wśród opiekunów dzieci i młodzieży oraz dorosłych, z uwagi na możliwość pojawienia się niewłaściwych reakcji czy złego samopoczucia po podaniu preparatu.

Spis treści:

1. Co to jest NOP (niepożądany odczyn poszczepienny)?
2. Rodzaje NOP-ów
3. Kiedy może wystąpić NOP?
4. Jak rozpoznać niepożądany odczyn poszczepienny?
5. Najczęstsze objawy NOP
6. Jakie typy niepożądanych odczynów i reakcji poszczepiennych powinny być zgłaszane?
7. NOP po szczepieniu – gdzie się zgłosić?

Co to jest NOP (niepożądany odczyn poszczepienny)?

Każde zdarzenie medyczne, którego nie jesteśmy w stanie przewidzieć, a powstanie w czasie po podaniu szczepionki (i nie musi być spowodowane szczepionką), nazywamy niepożądanym odczynem poszczepiennym, czyli NOP (ang. adverse event following immunization- AEFI).

>> Zobacz: Szczepienia osób dorosłych – które są zalecane i dlaczego?

Rodzaje NOP-ów

Według Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) niepożądane zdarzenia po szczepieniu możemy podzielić na kilka grup według stopnia ich nasilenia: są to łagodne, umiarkowane, ciężkie i poważne odczyny poszczepienne.

• Łagodne odczyny poszczepienne są to reakcje ze strony organizmu trwające od kilku godzin do kilku dni. Ustępują bez pozostawienia powikłań, nie powodują pogorszenia funkcjonowania ludzkiego organizmu.  Są to m.in.:
  • stany podgorączkowe lub gorączka;
  • gorsze samopoczucie;
  • zaczerwienienie, ból, obrzęk w miejscu wkłucia;
  • lokalne powiększenie węzłów chłonnych;
  • wysypka.
• Poważne odczyny poszczepienne prowadzą często do stanu bezpośredniego zagrożenia życia, konieczności hospitalizacji, mogą spowodować uszczerbek na zdrowiu w stopniu znacznym lub trwałym a także przyczynić się do zgonu osoby szczepionej.

Niepożądane odczyny i reakcje poszczepienne możemy także podzielić ze względu na okoliczności powiązane z preparatem szczepionkowym, jak i niemające z nim żadnego związku. Są to reakcje w związku z:

• lękiem i niepokojem towarzyszącym podaniu szczepienia, np. omdlenia u nastolatków w trakcie lub chwilę po szczepieniu;
• błędami immunizacyjnymi – nieprawidłowe przechowywanie szczepionki, sposób podania lub niewłaściwa dawka zastosowanego preparatu;
• podaniem preparatu – są to reakcje typu rumień, obrzęk miejsca wkłucia;
• wadą preparatu szczepionkowego, np. wada jakościowa produktu lub ampułkostrzykawki/ fiolki ze szczepionką;
• wystąpieniem równolegle innych okoliczności niezwiązanych bezpośrednio ze szczepieniem jak: dreszcze czy gorączka w związku z nakładającą się infekcją, która rozwinęła się w okresie przed lub po podaniu preparatu.

Ze względu na typy objawów, niepożądane odczyny poszczepienne możemy także podzielić na miejscowe i ogólne.

Kiedy może wystąpić NOP?

Niepożądane reakcje po podanym szczepieniu mogą się pojawić zarówno w ciągu pierwszej doby po wykonaniu procedury, jak i w ciągu pierwszych 5 dni, 2 tygodni, kilku miesięcy czy bez jakichkolwiek ram czasowych.

Jak rozpoznać niepożądany odczyn poszczepienny?

Jeśli po kilku lub kilkunastu godzinach w miejscu po podanej szczepionce pojawi się świąd skóry lub zaczerwienienie ww. okolicy, możemy reakcję tę nazwać miejscowym, niepożądanym odczynem poszczepiennym.

Bóle głowy, stan podgorączkowy do 2 dni od podania preparatu szczepionkowego także mogą być niepożądanymi reakcjami po zastosowaniu szczepienia.

Każde nowo powstałe zaburzenie neurologiczne, zmiany zachowania osoby szczepionej także powinny zostać skonsultowane z lekarzem.

Najczęstsze objawy NOP

Do najczęściej występujących działań niepożądanych po szczepieniach ochronnych zaliczyć można skórne reakcje miejscowe. Są to świąd skóry, ból i rumień w miejscu, gdzie podawana była szczepionka. Najczęściej objawy te samoistnie ustępują w ciągu kolejnych 24-48 godzin. Zdarza się, że ich obecność jest dłuższa, nawet do 5 dni. Wysypki skórne są typem reakcji poszczepiennej, które obserwować można po 7-14 dniach od podania preparatu uodparniającego (tu przykładem jest szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce).

Do pozostałych niepożądanych odczynów lub reakcji poszczepiennych zaliczamy także:

• drgawki – o ile pojawią się w okresie po podaniu szczepienia, wymagają pogłębienia diagnostyki specjalistycznej m.in. z zakresu genetyki czy neurologii;
• nieutulony płacz dziecka po szczepieniu – najczęściej pojawia się po kilku godzinach po szczepieniu, trwa od 20-30 minut do około 20 godzin;
• zespół hipotoniczno-hiporeaktywny – najczęściej jest to reakcja związana z podaniem pierwszej dawki preparatu, obserwuje się jej wystąpienie do 48 godzin po podaniu szczepienia.

Do wystąpienia objawów dochodzi często nagle i są to przed wszystkim: zmiana barwy skóry, obniżenie napięcia mięśniowego i zmniejszona reakcja na bodźce zewnętrzne ze strony dziecka.

>> To może Cię zainteresować: Szczepienie na półpasiec – jak działa szczepionka i kiedy je zrobić?

Jakie typy niepożądanych odczynów i reakcji poszczepiennych powinny być zgłaszane?

Światowa organizacja zdrowia (World Health Organization – WHO) zaleca, by w chwili wystąpienia konkretnych objawów, zespołów chorobowych, mogących mieć związek przyczynowo-skutkowy z podaniem preparatu szczepionkowego, zgłaszać je jako odczyny poszczepienne. Są to m.in.:

• zapalenie węzłów chłonnych lub zapalenie kości i szpiku kostnego powstałe do roku od szczepienia przeciwko gruźlicy (BCG);
• trombocytopenia (zmniejszoną ogólną liczbę płytek krwi) do 3 miesięcy po szczepieniu przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR);
• zgony i hospitalizacje po podanym szczepieniu – bez ustalonego limitu czasowego;
• wystąpienie drgawek, także w przebiegu gorączki po podaniu szczepienia MMR czy DTP (błonicy, tężca, krztuśca);
• wystąpienie ropnia w miejscu podanego preparatu – w czasie do 5 dni od zdarzenia.

Dolegliwości takie jak anafilaksja, trudny do opanowania płacz czy wystąpienie zespołu hipotoniczno-hiporeaktywnego powinny być zgłaszane jak najszybciej, tj. w ciągu pierwszej doby od wystąpienia objawów.

NOP po szczepieniu – gdzie się zgłosić?

W przypadku, gdy w określonym czasie po szczepieniu zauważymy jakiekolwiek objawy czy złe samopoczucie i zmiany zachowania, które nigdy wcześniej nie pojawiały się u dziecka czy osoby dorosłej poddawanej wakcynacji, należy zgłosić się do lekarza. Najczęściej jest to lekarz POZ, lekarz rodzinny lub pediatra pracujący w punkcie szczepień placówki, w której dokonano procedury szczepiennej. Jego zadaniem jest zebranie wywiadu, zbadanie osoby zgłaszającej problemy zdrowotne, a także określenie czasu, jaki upłynął od momentu wykonania szczepienia do chwili wystąpienia objawów. Do obowiązków lekarza należy także podjęcie decyzji odnośnie tego, czy zgłaszane dolegliwości można zakwalifikować do grupy niepożądanych odczynów poszczepiennych.

Do zgłaszania NOP służą specjalne formularze opracowane zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia. Formularz składa się z kilku części. Każda z nich jest dokładnie wypełniana, opisywana. Formularz zgłoszenia podejrzenia/rozpoznania NOP jest przesyłany do najbliższej Wojewódzkiej i Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. Zadaniem jej pracowników jest przyjęcie zgłoszenia i wszczęcie procedury mającej na celu ocenę i potwierdzenie lub wykluczenie zdarzenia medycznego w kategorii niepożądanego odczynu poszczepiennego.

W sytuacji, gdy stan zdrowia dziecka lub osoby dorosłej, która została zaszczepiona, ulega nagłemu pogorszeniu i wymaga obserwacji w SOR lub oddziale szpitalnym, wówczas dokumentację związaną z podejrzeniem/potwierdzeniem NOP wypełnia lekarz ze szpitala.

Bibliografia

1. J. Wysocki, H. Czajka; „Szczepienia w pytaniach i odpowiedziach. Wyd. VII, wydawnictwo Help Med TD
2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie niepożądanych odczynów poszczepiennych oraz kryteriów ich rozpoznawania (Dz. U. Nr 254 poz. 1711) z późn. zmianami.
3. P. Ciechanowski, D. Mrożek- Budzyn; „Wakcynologia praktyczna”, Wyd. VIII, 2022
4. dostęp online 4.10.2025 https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/szczepienia/158389,niepozadane-odczyny-poszczepienne