Jedną z najcięższych oraz stanowiących bezpośrednie zagrożenie życia reakcją związaną z alergią jest wstrząs anafilaktyczny. Nie podjęcie leczenia w odpowiednim czasie prowadzi do zgonu. Warto być świadomym, co może być potencjalnym czynnikiem wywołującym wstrząs, jakie objawy powoduje anafilaksja oraz w jaki sposób sprawdzić, czy znajdujemy się w grupie ryzyka.
Spis treści
- Co to jest wstrząs anafilaktyczny?
- Anafilaksja a wstrząs anafilaktyczny
- Wstrząs anafilaktyczny – przyczyny
- Najczęstsze alergeny wywołujące anafilaksję
- Wstrząs anafilaktyczny – objawy
- Kryteria rozpoznania anafilaksji
- Wstrząs anafilaktyczny – pierwsza pomoc i leczenie
- Anafilaksja – rozpoznanie i badania laboratoryjne
- Profilaktyka anafilaksji
- Wstrząs anafilaktyczny – najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Co to jest wstrząs anafilaktyczny?
Wstrząs anafilaktyczny opisywany jest jako nagła, szybko rozwijająca się, ogólnoustrojowa reakcja organizmu, w której mamy do czynienie z obniżeniem ciśnienia tętniczego krwi w stopniu, który zagraża życiu i może prowadzić do śmierci.
Anafilaksja a wstrząs anafilaktyczny
Anafilaksja to szybko rozwijająca się, ciężka (potencjalnie zagrażająca życiu) reakcja nadwrażliwości alergicznej lub niealergiczne, czyli objawów wywoływanych przez określony bodziec w dawce, która jest tolerowana przez zdrowe osoby. Wstrząs anafilaktyczny jest uważany za ostatni, najcięższy etap anafilaksji.
Wstrząs anafilaktyczny – przyczyny
Anafilaksja i wstrząs anafilaktyczny mogą być spowodowane przez przyczyny alergiczne, czynniki niealergiczne i tzw. idiopatyczne, czyli nieznane. Anafilaksja z nieznanych przyczyn występuje u ok. 1/3 dorosłych i u 15% dzieci. Zdecydowanie najczęściej mamy do czynienia z alergicznym mechanizmem tej reakcji.
U dorosłych są to:
- leki – 34%,
- pokarmy – 31%,
- jady owadów – 20%.
U dzieci:
- pokarmy – 70%,
- jady owadów – 22%,
- leki – 7%.
U części pacjentów do wystąpienia reakcji anafilaktycznej dochodzi, gdy ekspozycja na alergen połączona jest z czynnikiem, który może ją zaostrzać. Najczęściej jest to wysiłek fizyczny, infekcja, oziębienie, stres emocjonalny.
Najczęstsze alergeny wywołujące anafilaksję
- leki – najczęściej obserwowany jest wstrząs anafilaktyczny po antybiotyku i dotyczy grupy antybiotyków β-laktamowych, np. penicyliny, cefalosporyny. Ponadto leków zwiotczających mięśnie używanych w anestezjologii do znieczulenia, a także NLPZ – niesteroidowych leków przeciwzapalnych, kontrastów używanych w badaniach obrazowych (jod, technet, fluoresceina),
- pokarmy – najczęściej orzeszki ziemne, ponadto orzechy włoskie, brazylijskie, laskowe, białka mleka krowiego, pszenica, ryby, skorupiaki, anafilaksja opóźniona może wystąpić po 3-6 godzinach od spożycia mięsa ssaków (wołowina, wieprzowina, baranina, królik),
- jady owadów błonkoskrzydłych – osa, pszczoła, szerszeń, trzmiel (pracownicy szklarni),
- lateks,
- alergeny wziewne – sierść konia, sierść kota,
- farby do włosów,
- torbiel bąblowca,
- krew, składniki krwi i produkty krwiopochodne.
>>> Przeczytaj też: Uczulenie na jad pszczoły i osy – bolesna przyczyna ciężkich reakcji alergicznych
Wstrząs anafilaktyczny – objawy
Objawy anafilaksji i wstrząsu anafilaktycznego dotyczą całego organizmu i mogą to być:
- zmiany na skórze i błonach śluzowych: to często pierwsza oznaka anafilaksji, objawy mogą mieć różne nasilenie i przybierać następujące postacie: rumień (plamy lub uogólniony), pokrzywka (również określana jako bąble pokrzywkowe, zwykle swędząca), obrzęk naczynioruchowy (spowodowany obrzękiem tkanki podskórnej): zaczerwienienie i świąd spojówek, obrzęk powiek i/lub obrzęk gardła i krtani (będące przyczyną obturacji górnych dróg oddechowych),
- zaburzenia neurologiczne: splątanie, pobudzenie, utrata przytomności,
- zaburzenia oddychania: nagły wyciek wydzieliny z nosa, kaszel i/lub kichanie, przyspieszenie oddechu, świszczący oddech, natężony wysiłek oddechowy, jako objaw występujący później może pojawić się sinica i zatrzymanie oddechu,
- problemy z drożnością dróg oddechowych: chrypa, obrzęk języka, gardła lub krtani powodujące utrudnienie w oddychaniu i przełykaniu, stridor (wdechowy świst spowodowany zwężeniem światła górnych dróg oddechowych),
- problemy ze strony przewodu pokarmowego: wymioty lub biegunka o nagłym początku,
- objawy wstrząsu: wilgotna i blada skóra, tachykardia, hipotonia (powodująca zawroty głowy lub omdlenie), zatrzymanie czynności serca.
Kryteria rozpoznania anafilaksji
Anafilaksja jest wysoce prawdopodobna, jeśli spełnione jest jedno z trzech poniższych kryteriów.
Kryterium 1:
Nagłe pojawienie się objawów (od minut do kilku godzin) obejmujących skórę i/lub błony śluzowe (np. uogólniona pokrzywka, zaczerwienienie, obrzęk warg/języka) oraz co najmniej jeden z następujących symptomów:
- problemy z oddychaniem (np. duszność, świsty, spadek przepływu powietrza w płucach),
- spadek ciśnienia krwi lub objawy z nim związane (np. omdlenie, zapaść).
Kryterium 2:
Szybkie wystąpienie (od minut do kilku godzin) co najmniej dwóch z poniższych objawów po kontakcie z prawdopodobnym alergenem:
- objawy skórne/śluzówkowe (np. pokrzywka, obrzęk),
- problemy z oddychaniem (jak wyżej),
- spadek ciśnienia krwi lub objawy z nim związane (jak wyżej),
- uporczywe objawy żołądkowo-jelitowe (np. silne bóle brzucha, wymioty).
Kryterium 3:
Spadek ciśnienia krwi (od minut do kilku godzin) po kontakcie z alergenem:
- niemowlęta i dzieci: niskie ciśnienie skurczowe (adekwatne do wieku) lub spadek ciśnienia skurczowego o ponad 30%,
- dorośli: ciśnienie skurczowe poniżej 90 mmHg LUB spadek o ponad 30% w stosunku do wartości wyjściowej.
Wstrząs anafilaktyczny – pierwsza pomoc i leczenie
Leczenie wstrząsu anafilaktycznego polega na wyprowadzeniu pacjenta ze stanu wstrząsu – udzielenie pierwszej pomocy oraz leczenie w szpitalu. Ważnym elementem postępowania jest ustalenie czynnika wywołującego oraz zapobieganie występowaniu anafilaksji w przyszłości.
Pierwsza pomoc obejmuje:
1.Jeśli to możliwe, przerwij narażenie na alergen – lek, pokarm, usuń żądło owada.
2. Wezwij pomoc – zadzwoń pod numer alarmowy 112.
3. Postępowaniem ratującym życie we wstrząsie anafilaktycznym jest podanie adrenaliny. Osoby narażone na reakcje anafilaktyczne noszą ze sobą ampułkostrzykawki z adrenaliną. Jeśli pacjent nie jest w stanie sam sobie podać tego zastrzyku, może to zrobić osoba udzielająca pomocy. Nie ma przeciwwskazań do podawania adrenaliny w stanie anafilaksji, można to zrobić nawet, jeśli objawy są łagodne. Lek działa natychmiastowo.
| WAŻNE! Osobie we wstrząsie anafilaktycznym należy podać adrenalinę – jeśli ma ją przy sobie. Zastrzyk z ampułkostrzykawki podaje się domięśniowo, w przednio-boczną powierzchnię uda. Masuj miejsce wstrzyknięcia przez ok. 10 sek. Nie podawaj adrenaliny podskórnie ani w pośladek. |
4. Ułóż chorego w pozycji dla niego bezpiecznej. Najlepiej na plecach z uniesionymi nogami – jest to pomocne w opanowaniu hipotensji (spadku ciśnienia), osoby z anafilaksją nie powinny nagle siadać ani wstawać, może to grozić nawet zgonem. Jeśli chory ma zaburzenia oddychania, zalecana jest pozycja półsiedząca z uniesionymi nogami. Kobiety w ciąży i osoby wymiotujące powinny być układane na lewym boku.
5. Pozostań z pacjentem do czasu przyjazdu Pogotowia Ratunkowego, nawet jeśli jego stan się poprawi.
Anafilaksja – rozpoznanie i badania laboratoryjne
Rozpoznanie wstrząsu anafilaktycznego opiera się na objawach klinicznych. Badania laboratoryjne spełniają rolę pomocniczą, jeśli występują problemy z postawieniem diagnozy.
- Stężenie tryptazy we krwi – maksymalna wartość występuje po 60-90 minutach od wystąpienia objawów, po 6-12 godzinach wraca do normy.
- Stężenie histaminy we krwi – wzrasta po kilku minutach od pojawienia się objawów, bardzo szybko powraca do wartości wyjściowych, bo już po 30-60 minutach.
- Stężenie metylohistaminy w moczu.
Profilaktyka anafilaksji
W zapobieganiu anafilaksji ważne miejsce zajmuje ustalanie bodźca, który taką reakcję wywołuje.
Badania mające na celu ustalanie alergenu sprawczego należy wykonać po upływie 3-4 tygodni od wstrząsu anafilaktycznego. Nie należy wykonywać testów skórnych, rekomenduje się oznaczanie IgE swoistego dla alergenu lub komponentów alergenów. Bardzo ważne jest ustalenie rzeczywistej przyczyny anafilaksji, dlatego powinny być używane testy wykrywające cząsteczki odpowiedzialne za stan zagrożenia życia. Takim testem jest panel ALEX, wykrywający 295 alergenów w jednym oznaczeniu. Jeszcze ważniejsze w tym teście jest to, iż dokładnie określi przyczynę groźnej alergii. Czasem odpowiedzialne są alergeny reagujące krzyżowo, wówczas prawdziwa przyczyna wystąpienia wstrząsu może być maskowana.
Ważnym elementem profilaktyki jest również:
- unikanie czynników wywołujących anafilaksję, pewnych leków lub pokarmów lub – jeśli to możliwe – spożywanie ich w postaci przetworzonej (w niektórych przypadkach wysoka temperatura niweluje potencjał alergizujący),
- odczulanie – immunoterapia alergenowa u osób z określonymi alergiami, np. na jady owadów błonkoskrzydłych.
>>> Przeczytaj też: Wyleczyć się z alergii na pyłki – czy jest to możliwe?
Wstrząs anafilaktyczny – najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Anafilaksja to określenie ciężkiej, szybko postępującej reakcji alergicznej lub niealergicznej. Wstrząs anafilaktyczny jest najcięższym etapem anafilaksji, charakteryzującym się zagrażającym życiu spadkiem ciśnienia tętniczego krwi.
Jest to możliwe, choć wstrząsu anafilaktycznego nigdy nie należy lekceważyć i zawsze trzeba szukać pomocy medycznej. Nawet jeśli objawy początkowo ustąpią, w ciągu 72 godzin od ich pojawienia się może dojść do nawrotu. Zdolność organizmu do samodzielnego zwalczenia wstrząsu zależy od ilości alergenu oraz indywidualnych predyspozycji. Organizm potrafi reagować na anafilaksję, wydzielając wiele substancji, w tym adrenalinę, która przeciwdziała skutkom wstrząsu.
Najczęściej jest to antybiotyk, np. penicylina lub cefalosporyna.
Po pierwsze, należy zadzwonić pod numer alarmowy 112 i – jeśli to możliwe – przerwać narażenie na alergen. Jeśli pacjent ma przy sobie adrenalinę, początkowym postępowaniem z wyboru jest domięśniowe jej wstrzyknięcie. Pacjent powinien pozostawać w pozycji leżącej z podniesionymi do góry nogami.
Objawy pojawiają się najczęściej w ciągu kilku do kilkunastu minut (rzadko kilku godzin) po narażeniu na bodziec. Im szybciej się rozwijają, tym większe jest ryzyko ciężkiej i zagrażającej życiu anafilaksji.
Podsumowanie
- Anafilaksja to poważna, gwałtowna reakcja organizmu, która w najcięższej formie prowadzi do wstrząsu anafilaktycznego, czyli zagrażającego życiu spadku ciśnienia krwi.
- Najczęściej wywołują ją leki (np. antybiotyki), pokarmy (u dorosłych orzechy, u dzieci mleko, pszenica) oraz jady owadów (osy, pszczoły). Czynniki takie jak wysiłek mogą nasilić reakcję.
- Objawy pojawiają się nagle i dotyczą wielu układów: skóra (pokrzywka, obrzęki), oddychanie (duszność, świsty), krążenie (spadek ciśnienia, omdlenie) oraz przewód pokarmowy (wymioty, bóle brzucha). Wystarczy spadek ciśnienia po kontakcie ze znanym alergenem lub objawy z dwóch układów po kontakcie z prawdopodobnym alergenem.
- Najważniejsze jest szybkie podanie adrenaliny domięśniowo (jeśli jest dostępna), najlepiej w udo. Ułóż osobę bezpiecznie (na plecach z nogami w górze lub w pozycji półsiedzącej przy problemach z oddychaniem) i pozostań z nią do przyjazdu pogotowia.
- Po ustabilizowaniu stanu pacjenta, kluczowe jest ustalenie czynnika wywołującego anafilaksję. Pomocne są testy, takie jak oznaczenie stężenia swoistych przeciwciał IgE (np. panel ALEX), które pomagają zidentyfikować konkretne alergeny lub ich komponenty. Prawidłowa identyfikacja alergenu jest podstawą profilaktyki i zapobiegania przyszłym reakcjom.
>>> Zobacz też: Diagnostyka alergii na mleko i jajko
1.Ewa Cichocka-Jarosz, Łukasz Błażowski, Jerzy Kruszewski, Miłosz Jankowski, Anafilaksja i wstrząs anafilaktyczny, https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.17.1. Dostęp 30.06.2025
2.Muraro A, Worm M, Alviani C, et al; European Academy of Allergy and Clinical Immunology, Food Allergy, Anaphylaxis Guidelines Group. EAACI guidelines: Anaphylaxis (2021 update). Allergy. 2022; 77: 357–377. https://doi.org/10.1111/all.15032
3.https://podyplomie.pl/wiedza/pediatria/1439,wstrzas-anafilaktyczny?srsltid=AfmBOooprou3KM_p-ZKZbVehBU7YpTi6CjF586xbxjzJ93X1denB7x-I
4.Leczenie ratunkowe reakcji anafilaktycznych u dorosłych – podręczny przewodnik. https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/011/161/original/Strony_od_MpD_2010_06-11.pdf?1467899032
5. https://podyplomie.pl/medical-tribune/17081,wstrzas-anafilaktyczny-liczy-sie-czas-ale-dobrze-wykorzystany?srsltid=AfmBOoqRwFX8-gBUNk0RHMjKe7Xt_PGryodTLdQSibK40qDk7Rg7xxjz
