Fruktoza to cukier prosty, który naturalnie występuje w owocach, miodzie czy sokach owocowych. W ostatnich latach stała się również popularnym składnikiem wysoko przetworzonej żywności, głównie w postaci syropu glukozowo-fruktozowego. Jej nadmierne spożycie, zwłaszcza przez dzieci, może niekiedy budzić obawy. Czy fruktoza jest bezpieczna dla najmłodszych? Jakie są konsekwencje jej nadmiernego spożycia?
Spis treści:
- Fruktoza – co to jest?
- Źródła fruktozy w diecie dziecka
- Metabolizm fruktozy u dzieci
- Czy fruktoza jest zdrowa?
- Jakie schorzenia może powodować nadmiar fruktozy?
- Fruktoza a otyłość i zespół metaboliczny u dzieci
- Jak ograniczyć fruktozę w diecie dziecka?
- Nietolerancja fruktozy
- Podsumowanie
Fruktoza – co to jest?
Fruktoza, zwana także cukrem owocowym, to monosacharyd o słodkim smaku, występujący w wielu produktach spożywczych. W przeciwieństwie do glukozy, która jest głównym źródłem energii dla organizmu, fruktoza jest metabolizowana głównie w wątrobie. Jej nadmiar może prowadzić do zaburzeń metabolicznych, szczególnie u dzieci, których organizmy są bardziej wrażliwe na nieprawidłowości żywieniowe.
Źródła fruktozy w diecie dziecka
Fruktoza występuje w dwóch postaciach:
- Naturalna – znajduje się w owocach (np. winogrono, jabłka), sokach owocowych, miodzie i niektórych warzywach (np. marchwi, burakach).
- Dodana – obecna w produktach przetworzonych, takich jak:
- słodzone napoje (soki, „wody” smakowe, napoje gazowane),
- słodycze i wyroby cukiernicze (ciastka, lizaki, żelki, musy),
- płatki śniadaniowe,
- jogurty owocowe.
Fruktoza jest powszechnie stosowana w przemyśle spożywczym jako syrop glukozowo-fruktozowy,
syrop kukurydziany, koncentraty soków owocowych, zagęszczone soki owocowe, jak również miód i cukier.
Badania wskazują, że głównym źródłem nadmiernej fruktozy w diecie dzieci są słodzone napoje i przekąski (również te „zdrowe” i „bez cukru”), a nie owoce. Fruktoza w owocach jest zwykle połączona z błonnikiem, witaminami czy przeciwutleniaczami (antyoksydantami), co spowalnia jej wchłanianie. Dodatkowo, jedzenie owoców wymaga gryzienia i doświadczania go wszystkimi zmysłami przez dziecko, natomiast podanie dziecku musu owocowego już nie.
Metabolizm fruktozy u dzieci
Metabolizm fruktozy jest szczególnie ważny w kontekście rozwoju młodego organizmu. Podczas gdy glukoza jest wykorzystywana przez wszystkie komórki organizmu, fruktoza jest przetwarzana niemal wyłącznie w wątrobie. Nadmiar fruktozy u dzieci zaburza zatem równowagę metaboliczną, sprzyjając gromadzeniu się tkanki tłuszczowej w organizmie i prowadząc tym samym do zwiększonej produkcji trójglicerydów, stłuszczenia wątroby i insulinooporności.
Co więcej, fruktoza jest wchłaniana w jelicie cienkim przez białko transportowe GLUT5. U dzieci ekspresja GLUT5 jest niższa niż u osób dorosłych, co powoduje większe ryzyko złego wchłaniania.
Nadmiar fruktozy fermentuje w jelitach, powodując niekiedy wzdęcia i bóle brzucha u dziecka.
Czy fruktoza jest zdrowa?
Fruktoza w umiarkowanych ilościach, pochodząca z owoców, jest bezpieczna i stanowi element zdrowej diety. Owoce powinny być spożywane w ramach posiłków. Problemem jest jednak dodana fruktoza w żywności przetworzonej. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca, aby cukry proste (w tym fruktoza) stanowiły mniej niż 10% dziennego zapotrzebowania kalorycznego u dzieci. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej podpowiada, aby słodkie napoje i słodycze u dzieci zastępować owocami oraz niesolonymi orzechami i nasionami.
Jakie schorzenia może powodować nadmiar fruktozy?
Nadmierne spożycie fruktozy u dzieci o nieprawidłowych nawykach żywieniowych wiąże się z:
- otyłością u dzieci i zespołem metabolicznym – zwiększone ryzyko chorób serca i cukrzycy,
- niealkoholową stłuszczeniową chorobą wątroby (NAFLD) – nawet u dzieci z prawidłową masą ciała,
- zaburzeniami profilu lipidowego – podwyższony poziom trójglicerydów i LDL,
- próchnicą zębów – fruktoza, podobnie jak inne cukry podjadane między posiłkami, sprzyjają rozwojowi bakterii w jamie ustnej.
Fruktoza a otyłość i zespół metaboliczny u dzieci
Fruktoza – szczególnie z przetworzonych źródeł – to jeden z głównych powodów zespołu metabolicznego u dzieci. Jest to metaboliczna pułapka, programująca organizm na choroby cywilizacyjne. Mechanizmy, przez które fruktoza przyczynia się do otyłości i zespołu metabolicznego, obejmują:
- przekształcanie nadmiaru fruktozy w wątrobie w tłuszcz, co prowadzi do otyłości brzusznej i zwiększonej produkcji trójglicerydów,
- zmniejszenie wrażliwości tkanek na insulinę, co prowadzi do zaburzeń gospodarki węglowodanowej i nieprawidłowych wyników glukozy na czczo.
Jak ograniczyć fruktozę w diecie dziecka?
Aby zmniejszyć spożycie fruktozy u dziecka, warto:
- czytać etykiety – unikać syropu glukozowo-fruktozowego i innych dodanych cukrów,
- zastępować słodzone napoje zwykłą wodą, a soki podawać w umiarkowanych ilościach (zgodnie z zaleceniami ich spożywanie nie powinno przekraczać 170 ml w wieku 4.–6. r.ż. oraz 230 ml powyżej 7. r.ż.),
- podawać owoce i niesolone orzechy zamiast słodyczy – najniższą zawartość fruktozy mają owoce jagodowe (jagody, maliny, borówki, jeżyny),
- ograniczyć wysoko przetworzone kupne przekąski – zastąpić je orzechami, warzywami lub domowymi wypiekami.
Nietolerancja fruktozy
Nietolerancja fruktozy to zaburzenie metaboliczne, w którym organizm nie jest w stanie prawidłowo przetwarzać tego cukru. Może występować w dwóch postaciach:
- dziedziczna nietolerancja fruktozy (HFI) – rzadka choroba genetyczna spowodowana brakiem enzymu aldolazy B (wymaga badań genetycznych w kierunku HFI),
- złe wchłanianie fruktozy – nietolerancja pokarmowa związana z niedoborem białka transportującego fruktozę (GLUT5) w jelitach (potwierdzona w teście oddechowym w kierunku nietolerancji fruktozy).
U dzieci z nietolerancją fruktozy jej spożycie prowadzi do bólów brzucha, wzdęć, biegunek. W takich przypadkach wskazana jest dieta eliminacyjna wraz z ustaleniem bezpiecznego poziomu fruktozy w diecie.
>> Sprawdź: Nietolerancja fruktozy a dieta
Podsumowanie
Fruktoza to naturalny cukier, który w umiarkowanych ilościach (np. z owoców) nie stanowi zagrożenia. Problemem jest jej nadmierne spożycie z wysoko przetworzoną żywnością, szczególnie w postaci syropu glukozowo-fruktozowego, ponieważ może to prowadzić do poważnych zaburzeń metabolicznych.
Ważne jest zatem świadome komponowanie posiłków, unikanie produktów z dodatkiem syropu glukozowo-fruktozowego i promowanie zdrowych nawyków żywieniowych od najmłodszych lat. U dzieci z nietolerancją fruktozy wskazana jest jej eliminacja z diety.
Piśmiennictwo
- Bonsembiante L, et al. Non-alcoholic fatty liver disease in obese children and adolescents: a role for nutrition? Eur J Clin Nutr. 2022 Jan;76(1):28-39. doi: 10.1038/s41430-021-00928-z. Epub 2021 May 18.
- Azevedo-Martins, et al. The Impact of Excessive Fructose Intake on Adipose Tissue and the Development of Childhood Obesity. Nutrients 2024, 16, 939.
- Czerwonogrodzka-Senczyna A, et al. Fructose Consumption and Lipid Metabolism in Obese Children and Adolescents. Adv Exp Med Biol. 2019; 1153:91-100.
- Úbeda F, et al. Clinical Practice Guidelines for the Diagnosis and Management of Hereditary Fructose Intolerance. Diseases. 2024 Feb 23;12(3):44.
- Posovszky C, et al. Roles of Lactose and Fructose Malabsorption and Dietary Outcomes in Children Presenting with Chronic Abdominal Pain. Nutrients. 2019 Dec 16;11(12):3063.
- Jarosz M. (red)., Piramida Zdrowego Żywienia i Stylu Życia Dzieci i Młodzieży, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy.
