Kwas foliowy (witamina B9)

Kwas foliowy (witamina B9) – czemu służy badanie, co się oznacza, jaką rolę odgrywa w organizmie?

Badanie służy do określenia stężenia kwasu foliowego (witaminy B9) w surowicy krwi. Jest to kluczowe narzędzie diagnostyczne w przypadku podejrzenia niedoborów tej witaminy, zwłaszcza przy objawach niedokrwistości makrocytowej (megaloblastycznej), problemach neurologicznych czy planowaniu i przebiegu ciąży.

Kwas foliowy jest niezbędny do:

• Prawidłowego rozwoju układu krwiotwórczego (hematopoezy): Odgrywa istotną rolę w produkcji krwinek czerwonych, białych i płytek krwi, współpracując ściśle z witaminą B12.
• Rozwoju i funkcjonowania układu nerwowego: Ma znaczenie dla zdrowia mózgu i nerwów.
• Syntezy kwasów nukleinowych (DNA i RNA): Jest kluczowy dla podziału komórek i ich wzrostu.
• Przemian aminokwasów: Bierze udział w ważnych reakcjach metabolicznych, np. w procesie metylacji.
• Regulacji poziomu homocysteiny: Pomaga w przemianie homocysteiny do metioniny, co jest istotne dla zdrowia układu krążenia.

Foliany, czyli pochodne kwasu pteroiloglutaminowego, działają jako kofaktory w wielu reakcjach enzymatycznych, szczególnie tych związanych z przenoszeniem fragmentów jednowęglowych.

Kwas foliowy (witamina B9) – kto i kiedy powinien wykonać badanie?

Badanie poziomu kwasu foliowego jest zalecane w wielu sytuacjach, szczególnie w celu diagnostyki i monitorowania niedoborów. Powinny je wykonać:

• Kobiety w okresie przedkoncepcyjnym, w ciąży oraz w okresie połogu i karmienia piersią: Prawidłowe stężenie kwasu foliowego przed ciążą i w jej trakcie jest kluczowe dla zapobiegania wadom cewy nerwowej u płodu.
• Osoby starsze: Często zmagają się z zaburzeniami wchłaniania, chorobami przewodu pokarmowego oraz zmniejszoną podażą kwasu foliowego w diecie.
• Osoby zażywające niektóre leki: W tym leki zmniejszające pH soku żołądkowego, doustne leki antykoncepcyjne, leki przeciwpadaczkowe oraz niektóre leki stosowane w terapii nowotworów.
• Osoby z podwyższonym poziomem homocysteiny w surowicy.
• Osoby nadużywające alkoholu: Alkohol zaburza wchłanianie i metabolizm folianów.
• Niemowlęta i dzieci w okresie intensywnego wzrostu: Zwłaszcza pomiędzy 2. a 17. miesiącem życia.
• Osoby na niewłaściwej diecie: Spożywające głównie żywność przetworzoną, ubogą w świeże warzywa, lub niewłaściwie przechowywaną (kwas foliowy jest wrażliwy na wysoką temperaturę i światło).
• Osoby z objawami niedoboru: Takimi jak niedokrwistość, przemęczenie, bladość skóry, stany zapalne jamy ustnej i języka, zaczerwienienie i owrzodzenia języka, przedwczesne siwienie włosów, bezsenność, zaburzenia koncentracji, nerwowość, depresja.
• W przypadku diagnostyki niedokrwistości megaloblastycznej: Badanie powinno być wykonane jednoczasowo z oznaczeniem witaminy B12 oraz morfologią krwi (szczególnie wskaźnikiem MCV).

Kwas foliowy (witamina B9) – normy

Normy stężenia kwasu foliowego (witaminy B9) mogą nieznacznie różnić się w zależności od laboratorium i stosowanej metody pomiarowej. Zawsze należy odnieść się do zakresów referencyjnych podanych na wyniku badania.

Przykładowo, poziom poniżej 3,1 ng/ml często wskazuje na niedobór witaminy B9 w organizmie. Należy pamiętać, że niedobór kwasu foliowego w niedokrwistości megaloblastycznej może wiązać się ze znacznie niższymi poziomami. Wartości referencyjne dla dorosłych zwykle mieszczą się w przedziale 3,1 – 20,0 ng/ml.

Szczególne potrzeby:

• Kobiety w ciąży: Mają zwiększone zapotrzebowanie na kwas foliowy, dlatego często zaleca się suplementację, aby zapewnić odpowiedni poziom dla prawidłowego rozwoju płodu i zapobiegania wadom cewy nerwowej. W ich przypadku monitorowanie poziomu jest szczególnie istotne.

Interpretacja wyników zawsze powinna być dokonana przez lekarza w kontekście objawów klinicznych, diety i ogólnego stanu zdrowia pacjenta.

Kwas foliowy (witamina B9) – możliwe przyczyny odchyleń od normy

Zarówno zbyt niski, jak i zbyt wysoki poziom kwasu foliowego może mieć znaczenie diagnostyczne.

Niskie stężenie kwasu foliowego (niedobór) może być spowodowane przez:

• Niska podaż w diecie: Kwas foliowy jest bardzo wrażliwy na działanie wysokiej temperatury i światła, ulega rozkładowi pod wpływem długotrwałej obróbki cieplnej i utlenianiu podczas przechowywania. Źródłem są wątroba, szpinak, warzywa o ciemnozielonych liściach, rośliny strączkowe, sok pomarańczowy.
• Zaburzenia wchłaniania: Wynikające z chorób układu pokarmowego (np. celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, resekcja jelita).
• Niewystarczające wykorzystanie: Spowodowane niedoborem enzymów lub stosowaniem leków będących antagonistami kwasu foliowego (np. leki przeciwmalaryczne, metotreksat).
• Nadużywanie alkoholu: Alkohol upośledza wchłanianie i metabolizm folianów.
• Przyjmowanie niektórych leków: Takich jak leki przeciwpadaczkowe, doustne leki antykoncepcyjne.
• Wzmożone zapotrzebowanie organizmu: Występujące w ciąży, laktacji, okresie intensywnego wzrostu u dzieci, w niektórych chorobach (np. przewlekłe choroby hemolityczne).
• Niedobór witaminy B12: Kwas foliowy i witamina B12 są ze sobą powiązane metabolicznie. Niedobór B12 może prowadzić do "pułapki folianowej", gdzie kwas foliowy nie jest prawidłowo przekształcany i wykorzystywany.

Skutki niedoboru kwasu foliowego:

• Niedokrwistość megaloblastyczna (makrocytowa): Charakteryzująca się obecnością nieprawidłowo dużych i niedojrzałych krwinek czerwonych, skróceniem ich czasu przeżycia.
• Wady cewy nerwowej u płodu: Takie jak rozszczep kręgosłupa czy bezmózgowie.
• Wzrost poziomu homocysteiny: Zwiększone stężenie homocysteiny jest czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, takich jak miażdżyca, zmiany zakrzepowe i nadciśnienie tętnicze.
• Upośledzenie metylacji DNA: Może sprzyjać rozwojowi niektórych nowotworów, np. raka jelita grubego.
• Objawy neurologiczne i psychiczne: Przemęczenie, bezsenność, zaburzenia koncentracji, nerwowość, depresja.
• Objawy ogólne: Bladość skóry, przedwczesne siwienie włosów, stany zapalne i owrzodzenia jamy ustnej i języka.

Wysokie stężenie kwasu foliowego (nadmiar) może być spowodowane przez:

• Nadmierna suplementacja: Przyjmowanie zbyt dużych dawek suplementów kwasu foliowego.
• Wzbogacanie żywności: W niektórych krajach żywność jest wzbogacana w kwas foliowy, co może prowadzić do wyższych średnich stężeń w populacji.

Choć nadmiar kwasu foliowego rzadziej prowadzi do poważnych objawów toksycznych niż niedobór, wysokie poziomy mogą maskować niedobór witaminy B12, co może mieć poważne konsekwencje neurologiczne.

Kwas foliowy (witamina B9) – przygotowanie do badania

Aby wynik badania był jak najbardziej wiarygodny, należy przestrzegać kilku zasad:

• Na czczo: Badanie powinno być wykonane na czczo, co oznacza, że należy powstrzymać się od jedzenia przez co najmniej 8 godzin przed pobraniem krwi. Kwas foliowy osiąga maksymalne stężenie w osoczu po około 2-3 godzinach od spożycia, a jego okres półtrwania wynosi 3,5 godziny.
• Suplementacja: Jeśli pacjent przyjmuje suplementy kwasu foliowego, powinien wstrzymać się z ich przyjęciem w dniu badania. Najlepiej przyjąć tabletkę dzień przed badaniem, w przeciwnym wypadku wynik może być fałszywie zawyżony.

Kwas foliowy (witamina B9) – co może wpłynąć na wynik?

Na wynik badania stężenia kwasu foliowego w surowicy mogą wpływać różne czynniki:

• Spożycie posiłku: Badanie na czczo jest kluczowe, ponieważ poziom kwasu foliowego w surowicy może gwałtownie wzrosnąć po posiłku lub suplementacji.
• Suplementacja kwasu foliowego: Bezpośrednie przyjęcie suplementu przed badaniem znacząco zawyży wynik.
• Dieta w ostatnich dniach: Poziom kwasu foliowego w surowicy szybko spada w ciągu kilku dni od zmniejszenia jego spożycia z posiłkami.
• Niedobór witaminy B12: Może wpływać na metabolizm i wykorzystanie kwasu foliowego, prowadząc do jego "czynnościowego niedoboru", nawet przy prawidłowych poziomach w surowicy.
• Przyjmowane leki: Leki przeciwpadaczkowe, doustne leki antykoncepcyjne, antagoniści kwasu foliowego (np. metotreksat) mogą prowadzić do obniżenia poziomu. Leki zmniejszające pH soku żołądkowego również mogą wpływać na wchłanianie.
• Choroby przewodu pokarmowego: Zaburzenia wchłaniania, takie jak celiakia, mogą prowadzić do niskich poziomów, nawet przy prawidłowej podaży w diecie.
• Nadużywanie alkoholu: Negatywnie wpływa na wchłanianie i wykorzystanie kwasu foliowego.
• Metoda badania: Chociaż istnieje możliwość badania kwasu foliowego w krwinkach czerwonych, co miałoby odzwierciedlać długoterminowe zasoby, zmienność analityczna testów często utrudnia interpretację. Z tego powodu preferowane jest badanie w surowicy, pod warunkiem odpowiedniego przygotowania pacjenta.