Ostry, przeszywający ból w klatce piersiowej, który nasila się z każdym oddechem, kaszlem czy nawet niewielkim ruchem tułowia, jest doświadczeniem nie tylko wysoce niekomfortowym, ale również sygnałem, którego nie należy lekceważyć.
Choć spektrum przyczyn takiego bólu jest szerokie, jedną z częściej rozpoznawanych dolegliwości jest zapalenie opłucnej. Jest to stan zapalny cienkiej, podwójnej błony, która otula płuca i jednocześnie wyściela wewnętrzne ściany klatki piersiowej. Opłucna odgrywa kluczową, choć często niedocenianą rolę w prawidłowej mechanice oddychania, a jej podrażnienie może prowadzić do znaczących dolegliwości.
Celem niniejszego artykułu jest kompleksowe, a zarazem przystępne omówienie problematyki zapalenia opłucnej – od anatomii i funkcji opłucnej, przez różnorodne przyczyny i objawy tego stanu, aż po współczesne metody diagnostyki i terapii.
Spis treści:
- Opłucna: czym jest i jakie pełni funkcje?
- Co to jest zapalenie opłucnej?
- Zapalenie opłucnej: przyczyny choroby
- Zapalenie opłucnej: objawy
- Diagnostyka zapalenia opłucnej
- Jak leczyć zapalenie opłucnej?
- Podsumowanie informacji o zapaleniu opłucnej
Opłucna: czym jest i jakie pełni funkcje?
Opłucna to cienka, podwójna błona surowicza, która wyściela wewnętrzną powierzchnię klatki piersiowej oraz pokrywa zewnętrzne powierzchnie płuc. Składa się z dwóch blaszek:
- Opłucnej ściennej: Wyściela wewnętrzną ścianę klatki piersiowej, przeponę oraz śródpiersie (przestrzeń między płucami).
- Opłucnej płucnej: Bezpośrednio pokrywa każde płuco, wnikając również w szczeliny międzypłatowe.
Pomiędzy tymi dwiema blaszkami znajduje się bardzo wąska, potencjalna przestrzeń nazywana jamą opłucnej. W warunkach prawidłowych zawiera ona niewielką ilość (zwykle kilka do kilkunastu mililitrów) płynu opłucnowego. Płyn ten pełni niezwykle ważną funkcję – działa jak smar, umożliwiając gładkie przesuwanie się blaszek opłucnej względem siebie podczas ruchów oddechowych płuc. Dzięki temu płuca mogą swobodnie rozprężać się i kurczyć bez tarcia o ścianę klatki piersiowej.
Funkcje opłucnej
Do głównych funkcji opłucnej należą:
- Umożliwienie mechaniki oddychania poprzez zapewnienie ślizgu między płucami a ścianą klatki piersiowej.
- Utrzymywanie ujemnego ciśnienia w jamie opłucnej, co jest niezbędne do prawidłowego rozprężania płuc.
>> Przeczytaj: Budowa, funkcje i najczęstsze choroby układu oddechowego człowieka
Co to jest zapalenie opłucnej?
Zapalenie opłucnej, w terminologii medycznej określane jako pleuritis lub pleurisy, to stan zapalny jednej lub obu blaszek opłucnej. W wyniku procesu zapalnego powierzchnie opłucnej stają się przekrwione, obrzęknięte i nierówne. Zamiast gładko ślizgać się po sobie, zaczynają o siebie trzeć przy każdym ruchu oddechowym. To właśnie to tarcie jest główną przyczyną charakterystycznego, ostrego bólu w klatce piersiowej, który jest dominującym objawem zapalenia opłucnej.
Ważne jest, aby zrozumieć, że zapalenie opłucnej rzadko jest samodzielną chorobą. Najczęściej jest to objaw lub powikłanie innego, toczącego się w organizmie procesu chorobowego, zlokalizowanego w płucach, samej opłucnej lub nawet w odległych narządach.
>> Sprawdź też: Plucie krwią (krwioplucie) – możliwe przyczyny i diagnostyka
Rodzaje zapalenia opłucnej
Tradycyjnie wyróżnia się dwa główne rodzaje zapalenia opłucnej, w zależności od obecności i charakteru płynu w jamie opłucnej:
- Suche zapalenie opłucnej, nazywane również włóknikowym
W tej postaci stan zapalny prowadzi do wysuszenia i zmatowienia powierzchni opłucnej, często z odkładaniem się na niej włóknika (białka biorącego udział w krzepnięciu krwi i procesach zapalnych). Charakterystyczny jest silny ból nasilający się przy oddychaniu i kaszlu. Ilość płynu w jamie opłucnej nie zwiększa się znacząco. Osłuchowo lekarz może stwierdzić tarcie opłucnowe – szmer przypominający skrzypienie śniegu lub pocieranie skóry.
- Wysiękowe zapalenie opłucnej
W tej formie zapalenie prowadzi do gromadzenia się nadmiernej ilości płynu w jamie opłucnej, co określa się mianem płynu w jamie opłucnej lub wysięku opłucnowego. Płyn ten, w przypadku zapalenia, ma charakter wysiękowy, co oznacza, że jest bogaty w białko i komórki zapalne. Gdy ilość płynu narasta, może on rozdzielać blaszki opłucnej, co paradoksalnie może prowadzić do zmniejszenia bólu opłucnowego (bo blaszki przestają o siebie trzeć). Pojawia się natomiast lub nasila duszność, ponieważ płyn uciska płuco i ogranicza jego zdolność do rozprężania się.
Zapalenie opłucnej: przyczyny choroby
Przyczyn zapalenia opłucnej jest bardzo wiele, a ich identyfikacja jest kluczowa dla skutecznego leczenia. Do najczęstszych należą:
- Infekcje (najczęstsza grupa przyczyn):
- Wirusowe: grypa, rinowirusy, koronawirusy, wirus Epsteina-Barr (EBV), wirusy Coxsackie; wirusowe zapalenie opłucnej jest często łagodne i samoograniczające.
- Bakteryjne: najczęściej jako powikłanie bakteryjnego zapalenia płuc (tzw. wysięk parapneumoniczny); jeśli płyn ulegnie zakażeniu bakteryjnemu, powstaje ropniak opłucnej; gruźlica jest również ważną przyczyną zapalenia opłucnej, szczególnie w niektórych regionach świata.
- Grzybicze i pasożytnicze: są to rzadsze przyczyny, występujące głównie u osób z obniżoną odpornością.
- Choroby autoimmunologiczne: zapalenie opłucnej może występować w przebiegu chorób, w których układ odpornościowy atakuje własne tkanki, np.: toczeń rumieniowaty układowy (SLE) czy reumatoidalne zapalenie stawów (RZS).
- Zatorowość płucna: skrzep krwi blokujący tętnicę płucną może prowadzić do zawału płuca i odczynowego zapalenia opłucnej.
- Nowotwory: rak płuca, przerzuty nowotworowe do opłucnej (np. z raka piersi, chłoniaka) czy międzybłoniak opłucnej (nowotwór wywodzący się bezpośrednio z komórek opłucnej, często związany z ekspozycją na azbest).
- Urazy klatki piersiowej: złamania żeber, stłuczenia klatki piersiowej, operacje w obrębie klatki piersiowej.
- Leki: niektóre leki mogą wywoływać polekowe zapalenie opłucnej (np. prokainamid, hydralazyna, fenytoina, niektóre leki biologiczne).
- Choroby przewodu pokarmowego: ostre zapalenie trzustki, ropień podprzeponowy.
- Niewydolność nerek.
- Zespół Dresslera: zapalenie osierdzia i opłucnej występujące kilka tygodni po zawale serca lub operacji kardiochirurgicznej.
- Inne przyczyny: napromienianie klatki piersiowej, sarkoidoza.
Zapalenie opłucnej: objawy
Głównym i najbardziej charakterystycznym objawem zapalenia opłucnej jest ból w klatce piersiowej. Ma on typowe cechy:
- Jest ostry, kłujący, czasem opisywany jako przeszywający lub „jakby ktoś wbijał nóż”.
- Zwykle jest zlokalizowany po jednej stronie klatki piersiowej, a pacjent często potrafi dokładnie wskazać bolące miejsce.
- Nasilą się przy głębokim wdechu, kaszlu, kichaniu oraz ruchach tułowia (np. skręcaniu się, schylaniu).
- Może łagodnieć przy wstrzymaniu oddechu lub leżeniu na bolącym boku (co ogranicza ruchomość tej części klatki piersiowej).
Inne objawy, które mogą towarzyszyć zapaleniu opłucnej, to:
- suchy kaszel, często prowokowany przez głębszy oddech,
- duszność (skrócenie oddechu),
- gorączka i dreszcze – jeśli przyczyną zapalenia opłucnej jest infekcja,
- przyspieszony, płytki oddech,
- ogólne osłabienie, zmęczenie, utrata apetytu.
Mogą również występować objawy choroby podstawowej, np. odkrztuszanie plwociny w zapaleniu płuc, bóle stawów w chorobach autoimmunologicznych.
Zapalenie opłucnej – gdzie boli?
Jak wspomniano, ból w zapaleniu opłucnej jest zwykle jednostronny i dobrze zlokalizowany. Pacjent odczuwa go w miejscu objętym stanem zapalnym. Czasami jednak ból może promieniować. Jeśli podrażniona jest część opłucnej ściennej pokrywająca przeponę, ból może być odczuwany w okolicy barku, szyi lub nadbrzusza po tej samej stronie, co wynika ze wspólnego unerwienia tych obszarów przez nerw przeponowy.
Zapalenie opłucnej – ile trwa?
Czas trwania zapalenia opłucnej jest bardzo zróżnicowany i zależy przede wszystkim od przyczyny choroby oraz skuteczności jej leczenia.
W przypadku zapalenia opłucnej o podłożu wirusowym, objawy (głównie ból) mogą ustąpić samoistnie w ciągu kilku dni do 1-2 tygodni, wraz z ustępowaniem infekcji wirusowej. Jeśli przyczyną jest infekcja bakteryjna, np. zapalenie płuc, czas trwania zależy od odpowiedzi na antybiotykoterapię.
W przypadku chorób przewlekłych, takich jak gruźlica, nowotwory czy choroby autoimmunologiczne, zapalenie opłucnej może trwać tygodniami, miesiącami, a nawet nawracać, jeśli choroba podstawowa nie jest skutecznie kontrolowana. Ból w suchym zapaleniu opłucnej może się zmniejszyć, gdy w jamie opłucnej zgromadzi się płyn, rozdzielając trące o siebie blaszki opłucnej.
>> Sprawdź: Zapalenie płuc u dziecka – przyczyny, objawy, diagnostyka i leczenie
Diagnostyka zapalenia opłucnej
Rozpoznanie zapalenia opłucnej i, co ważniejsze, ustalenie jego przyczyny, opiera się na kilku elementach:
Wywiad lekarski i badanie fizykalne: Lekarz zbiera informacje o charakterze bólu, jego lokalizacji, czynnikach nasilających i łagodzących, objawach towarzyszących (kaszel, duszność, gorączka), a także o przebytych chorobach, przyjmowanych lekach i ewentualnych czynnikach ryzyka. Podczas badania fizykalnego lekarz osłuchuje płuca stetoskopem – w suchym zapaleniu opłucnej może usłyszeć charakterystyczne tarcie opłucnowe. Przy obecności płynu w jamie opłucnej stwierdza się stłumienie odgłosu opukowego i ściszenie szmeru oddechowego nad obszarem płynu.
Badania obrazowe
- RTG klatki piersiowej: Podstawowe badanie obrazowe, które może uwidocznić płyn w jamie opłucnej (jeśli jego ilość przekracza ok. 100 ml), zmiany zapalne w płucach, guzy. W suchym zapaleniu opłucnej obraz RTG może być prawidłowy.
- USG jamy opłucnej: Bardzo czułe badanie do wykrywania nawet niewielkich ilości płynu, oceny jego charakteru (np. obecność przegród) oraz bezpiecznego wyznaczenia miejsca do ewentualnego nakłucia jamy opłucnej.
- TK klatki piersiowej: Dostarcza znacznie bardziej szczegółowych obrazów płuc, opłucnej i śródpiersia. Jest pomocna w poszukiwaniu przyczyny zapalenia opłucnej (np. małe guzy, zatorowość płucna, zmiany miąższowe w płucach).
Badania laboratoryjne krwi
- Morfologia krwi (może wykazać podwyższoną liczbę białych krwinek w infekcjach),
- Wskaźniki stanu zapalnego (OB, CRP – podwyższone),
- D-dimery (przy podejrzeniu zatorowości płucnej),
- Markery chorób autoimmunologicznych.
Nakłucie jamy opłucnej (torakocenteza) i badanie płynu opłucnowego
Jeśli stwierdza się obecność płynu, często wykonuje się jego nakłucie w celu pobrania próbki do badania. Analiza płynu (wygląd, skład biochemiczny – białko, LDH, glukoza, pH; badanie cytologiczne – obecność komórek nowotworowych; badanie mikrobiologiczne – posiewy w kierunku bakterii, prątków gruźlicy, grzybów) ma kluczowe znaczenie dla ustalenia przyczyny zapalenia i charakteru płynu (wysięk czy przesięk).
Biopsja opłucnej
W niektórych przypadkach, gdy przyczyna zapalenia pozostaje niejasna pomimo powyższych badań (szczególnie przy podejrzeniu nowotworu lub gruźlicy), konieczne może być pobranie fragmentu opłucnej do badania histopatologicznego.
>> Sprawdź: Markery nowotworowe – czym są i jakich informacji dostarczają?
Jak leczyć zapalenie opłucnej?
Leczenie zapalenia opłucnej koncentruje się na dwóch głównych celach: leczeniu choroby podstawowej, która wywołała zapalenie, oraz na łagodzeniu objawów, przede wszystkim bólu.
Zapalenie opłucnej: leczenie choroby podstawowej
Terapia przyczynowa jest fundamentem i zależy od zdiagnozowanego schorzenia. Infekcje bakteryjne wymagają podania odpowiednich antybiotyków, a gruźlica – wielomiesięcznej, specjalistycznej terapii lekami przeciwprątkowymi.
W przypadku zapaleń wirusowych leczenie jest często objawowe, choć niekiedy stosuje się leki przeciwwirusowe. Jeśli zapalenie opłucnej towarzyszy chorobom autoimmunologicznym, konieczne bywa zastosowanie glikokortykosteroidów lub leków immunosupresyjnych. Zatorowość płucną leczy się za pomocą leków przeciwkrzepliwych, a nowotwory wymagają kompleksowego postępowania onkologicznego (np. chemioterapii, radioterapii). Polekowe zapalenie opłucnej ustępuje zazwyczaj po odstawieniu odpowiedzialnego za nie medykamentu.
Łagodzenie objawów w zapaleniu opłucnej
Równolegle kluczowe jest leczenie objawowe. W celu uśmierzania bólu najczęściej stosuje się niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), takie jak ibuprofen czy naproksen, oraz paracetamol. Jeśli pacjentowi dokucza suchy kaszel, pomocne bywają leki przeciwkaszlowe.
Istotnym elementem terapii jest także postępowanie w przypadku nagromadzenia się płynu w jamie opłucnej. Niewielkie jego ilości często wchłaniają się samoistnie po opanowaniu przyczyny zapalenia. Duże wysięki, powodujące duszność, mogą wymagać odbarczenia poprzez nakłucie jamy opłucnej (torakocenteza terapeutyczna). W specyficznych sytuacjach, jak nawracające wysięki nowotworowe, można wykonać pleurodezę (zabieg łączący blaszki opłucnej) lub założyć stały dren. Natomiast ropniak opłucnej (zakażony płyn) bezwzględnie wymaga drenażu i intensywnej antybiotykoterapii, a czasem leczenia operacyjnego. W ostrej fazie choroby ważny jest również odpoczynek.
>> To może Cię zainteresować: Antybiotyki – do czego prowadzi ich nadużywanie i jak temu przeciwdziałać?
Czy zapalenie opłucnej jest groźne?
Rokowanie w zapaleniu opłucnej zależy niemal wyłącznie od przyczyny, która je wywołała. Samo zapalenie opłucnej, jeśli jest spowodowane łagodną infekcją wirusową, zwykle ustępuje bez trwałych następstw, choć ból może być dokuczliwy.
Jednak zapalenie opłucnej może być objawem bardzo poważnych, a nawet zagrażających życiu chorób, takich jak masywna zatorowość płucna, zaawansowany nowotwór, ciężkie zapalenie płuc z ropniakiem opłucnej czy nieleczona gruźlica. Duże ilości płynu w jamie opłucnej mogą prowadzić do niewydolności oddechowej. Możliwe są też powikłania, takie jak powstawanie zrostów opłucnowych, które mogą ograniczać ruchomość płuca (tzw. płuca uwięźniętego). Dlatego każdy przypadek bólu opłucnowego wymaga diagnostyki.
Czy zapalenie opłucnej przejdzie samo?
Zapalenie opłucnej może niekiedy ustąpić samoistnie, jednak dotyczy to niemal wyłącznie łagodnych przypadków spowodowanych infekcją wirusową, przy czym nawet wtedy pełne samoistne wyleczenie nie jest gwarantowane i zależy od indywidualnej odpowiedzi organizmu. We wszystkich pozostałych sytuacjach, gdy przyczyną są na przykład bakterie, gruźlica, nowotwory, zatorowość płucna czy choroby autoimmunologiczne, zapalenie opłucnej nie ustąpi bez leczenia choroby podstawowej.
>> To może Cię zainteresować: Dlaczego nie stosujemy antybiotyków na wirusy?
Podsumowanie informacji o zapaleniu opłucnej
Zapalenie opłucnej jest stanem klinicznym, który może mieć różnorodne podłoże i objawy, wpływając na samopoczucie pacjenta. Zrozumienie jego podstawowych aspektów jest ważne dla świadomości zdrowotnej i właściwego reagowania na symptomy. Poniżej zebrano kluczowe informacje dotyczące tej dolegliwości.
- Jest to stan zapalny opłucnej, czyli błony otulającej płuca i wyścielającej wewnętrzną ścianę klatki piersiowej.
- Charakterystyczny objaw toostry, kłujący ból w klatce piersiowej, który nasila się podczas głębokiego oddychania, kaszlu lub ruchów tułowia.
- Wyróżnia się zapalenie suche (bez znaczącej ilości płynu) oraz wysiękowe (z gromadzeniem się płynu w jamie opłucnej).
- Może być wywołane przez liczne czynniki, w tym najczęściej infekcje (wirusowe, bakteryjne), a także choroby autoimmunologiczne, zatorowość płucną, nowotwory czy urazy.
- Proces diagnostyczny obejmuje dokładny wywiad, badanie fizykalne, badania obrazowe (RTG, USG, TK klatki piersiowej), badania krwi oraz, w przypadku obecności płynu, jego analizę po nakłuciu jamy opłucnej.
- Terapia koncentruje się na leczeniu choroby podstawowej oraz na łagodzeniu objawów, głównie bólu i duszności.
- Rokowanie zawsze zależy od przyczyny zapalenia opłucnej; ze względu na możliwość poważnych chorób leżących u jego podłoża, każdy ból o charakterze opłucnowym wymaga pilnej konsultacji lekarskiej.
Bibliografia
- https://www.mp.pl/pacjent/pulmonologia/choroby/301539,zapalenie-oplucnej-przyczyny-objawy-i-leczenie (dostęp:09.05.2025).
- Kass SM, Williams PM, Reamy BV. Pleurisy. Am Fam Physician. 2007 May 1;75(9):1357-64.
- Hunter MP, Goldin J, Regunath H. Pleurisy. [Updated 2024 Nov 14]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK558958/ (dostęp:09.05.2025).
- Sardet A. Les pleurésies. Conduites diagnostique et thérapeutique [Pleurisy: diagnostic and therapeutic management]. Arch Pediatr. 2000 Mar;7 Suppl 1:33S-38S. French.
