Zespół krótkiego jelita: przyczyny, objawy, leczenie i dieta

Zespół krótkiego jelita to poważne schorzenie, które może znacznie wpłynąć na codzienne funkcjonowanie i stan zdrowia pacjenta. Z artykułu dowiesz się, jakie są przyczyny i objawy tego zespołu, na czym polega diagnostyka i leczenie oraz jaką rolę odgrywa dieta.

Spis treści:

1. Czym jest zespół krótkiego jelita?
2. Przyczyny zespołu krótkiego jelita
3. Objawy zespołu krótkiego jelita
4. Zespół krótkiego jelita – diagnostyka
5. Leczenie zespołu krótkiego jelita
   • Okres okołooperacyjny – po operacji resekcji jelita
   • Adaptacja – żywienie
   • Długotrwałe leczenie – dieta
   • Chirurgiczne leczenie zespołu jelita krótkiego – operacja rekonstrukcyjna
6. Czy zespół krótkiego jelita da się całkowicie wyleczyć?
7. Zespół krótkiego jelita – profilaktyka
8. Podsumowanie

Czym jest zespół krótkiego jelita?

Zespół jelita krótkiego (SBS, ang. Short Bowel Syndrome) jest wynikiem chirurgicznego usunięcia lub wyłączenia z procesu trawienia znacznej części jelita cienkiego. Pozostała długość jelita (w ciągłości) jest niewystarczająca do zapewnienia absorpcji składników odżywczych, wody i elektrolitów, by utrzymać zdrowie pacjenta bez wsparcia, np. ze strony żywienia pozajelitowego.

Przyczyny zespołu krótkiego jelita

Rozległe operacje chirurgiczne, podczas których usuwa się znaczne części jelita cienkiego, stanowią główny czynnik prowadzący do rozwoju zespołu krótkiego jelita. Wśród przyczyn wymagających resekcji jelit, które prowadzą do SBS, można wyróżnić kilka kluczowych:

• powikłania pooperacyjne,
• choroby nowotworowe,
• radioterapia jamy brzusznej,
• choroby naczyniowe krezki,
• choroby zapalne jelit, w tym choroba Crohna,
• urazy mechaniczne.

>> Dowiedz się więcej o mikrobiocie z artykułu: Postaw na zdrowe jelita!

Objawy zespołu krótkiego jelita

Objawy zespołu krótkiego jelita mogą się różnić w zależności od pierwotnej przyczyny, która doprowadziła do SBS u pacjenta, a także w zależności od długości i funkcjonowania pozostałej części jelita cienkiego. Możliwe objawy zespołu krótkiego jelita to:

• Biegunka (często przewlekła i wodnista) – spowodowana upośledzoną absorpcją wody i elektrolitów, zaburzeniami działania soli żółciowych.
• Stolce tłuszczowe – wynik niedostatecznej powierzchni do trawienia tłuszczów lub braku jelita krętego oraz zaburzeń soli żółciowych.
• Odwodnienie i zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej – wynik zmniejszonej absorpcji płynów i soli mineralnych oraz biegunek, jeśli występują.
• Niedobory makro- i mikroskładników – mogą pojawić się niedobory witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K), witamin z grupy B (zwłaszcza B12 przy resekcji jelita krętego), a także składników mineralnych takich jak: żelazo, magnez, cynk, wapń.
• Utrata masy ciała – skutek niedostatecznego wchłaniania składników odżywczych.
• Zmęczenie, osłabienie – efekt niedożywienia, niedoborów żywieniowych i zaburzeń równowagi wodno-elektrolitowej.
• Zaburzenia wzrostu u dzieci – zespół krótkiego jelita u dzieci może skutkować zaburzeniami wzrostu i rozwoju ze względu na wyżej wymienione objawy.

Dodatkowo pacjenci z zespołem krótkiego jelita narażeni są na rozwój innych schorzeń jako powikłań SBS. Do najczęstszych należą:

• Anemia – zwłaszcza z niedoboru żelaza, witaminy B12, niekiedy również kwasu foliowego.
• Zespół przerostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO, ang. Small Intestinal Bacterial Overgrowth).
• Zaburzenia funkcji wątroby, np. cholestaza.
• Niedożywienie jakościowe.
• Niedożywienie ilościowe.

>> Sprawdź też: Kwas foliowy, czyli witamina B9

Zespół krótkiego jelita – diagnostyka

Diagnoza SBS jest stawiana, gdy pozostała długość jelita cienkiego jest krótsza niż 200 cm w ciągłości od więzadła Treitza [6]. Ze względu na możliwe powikłania u pacjentów z zespołem jelita krótkiego często wykonywane są badania diagnostyczne w kierunku:

• oceny stanu odżywienia (m.in. albuminy, białko całkowite, prealbumina),
• oceny gospodarki wodno-elektrolitowej (w tym Na⁺, K⁺, Ca²⁺, Mg²⁺),
• analizy funkcjonowania wątroby (enzymy wątrobowe, bilirubina),
• diagnostyki niedoborów pokarmowych (kwas foliowy, witamina B12, żelazo, cynk, witamina D3),
• oceny parametrów krzepnięcia krwi (np. czas protrombinowy).

Leczenie zespołu krótkiego jelita

W przypadku zespołu krótkiego jelita leczenie jest złożone oraz może obejmować zarówno metody chirurgiczne, jak i farmakologiczne. Kluczowe jest odpowiednie postępowanie żywieniowe, które jest niezbędnym elementem procesu terapeutycznego.

Okres okołooperacyjny – po operacji resekcji jelita

W okresie okołooperacyjnym (zwykle pierwsze 3-4 tygodnie po operacji resekcji jelita) dochodzi do zaburzeń metabolicznych, utraty płynów i elektrolitów. W tym okresie stosuje się żywienie pozajelitowe (parenteralne), by zapewnić podaż płynów, elektrolitów i składników odżywczych.

Gdy tylko perystaltyka jelitowa zostanie wznowiona, pacjent stopniowo zaczyna otrzymywać żywienie dojelitowe (enteralne), aby stymulować adaptację jelitową. Na tym etapie konieczne jest uważne monitorowanie bilansu płynów i elektrolitów, by uniknąć takich powikłań jak odwodnienie czy hiponatremia. Pacjenci otrzymują również leki przeciwbiegunkowe.

Adaptacja – żywienie

Faza adaptacji polega na zmianach morfologicznych i funkcjonalnych resztkowego jelita cienkiego (wydłużenie kosmków, pogrubienie śluzówki, spowolnienie pasażu). Czas trwania tego etapu jest indywidualny i zależy od wieku, stanu ogólnego pacjenta czy też przyczyny resekcji.

Adaptację przyspiesza żywienie dojelitowe oraz w miarę możliwości doustne. Pacjent na początku otrzymuje kilka niewielkich objętościowo łatwostrawnych posiłków na dobę. Bardzo ważne jest, aby ograniczyć składniki osmotycznie czynne, takie jak cukry proste.

W okresie adaptacji zalecenia żywieniowe są ściśle indywidualne na podstawie fragmentu jelit, który ulegał resekcji. Na przykład osoby, które mają zachowany fragment okrężnicy mogą otrzymywać rozpuszczalną frakcję błonnika pokarmowego, co nie będzie możliwe u pacjentów, u których ten fragment został poddany resekcji.

Długotrwałe leczenie – dieta

W fazie stabilnej po zakończeniu okresu adaptacji celem jest utrzymanie stanu odżywienia, minimalizacja objawów (biegunki, odwodnienia) i dążenie do maksymalnej niezależności od żywienia pozajelitowego. Wciąż zalecenia żywieniowe powinny być zindywidualizowane w zależności od stanu pacjenta, ale warto zwrócić uwagę na ogólne zasady na tym etapie terapii SBS:

• Wybieranie częstszych, za to mniejszych objętościowo posiłków.
• Unikanie cukrów prostych na rzecz węglowodanów złożonych.
• Unikanie substancji słodzących takich jak ksylitol, mannitol, sorbitol.
• Włączenie frakcji rozpuszczalnej błonnika pokarmowego, jeśli istnieje zachowany fragment okrężnicy.
• Indywidualna suplementacja dobrana na podstawie wyników badań pacjenta.
• Umiarkowana lub niska zawartość tłuszczów w diecie.
• Stosowanie średniołańcuchowych kwasów tłuszczowych (MCT) – które nie wymagają pełnego działania enzymów trawiennych i soli żółciowych.
• Korzystanie z izotonicznych roztworów nawadniających (Oral Rehydration Solutions).

>> Przeczytaj również: Zdrowe tłuszcze. Które tłuszcze są zdrowe i w czym je znaleźć? 

Chirurgiczne leczenie zespołu jelita krótkiego – operacja rekonstrukcyjna

Jeśli leczenie farmakologiczne i żywieniowe nie przyniesie skutku, istnieje możliwość chirurgicznego leczenia SBS. Operacje te należą do grupy zabiegów rekonstrukcyjnych. Jedną z technik jest zabieg polegający na podłużnym wydłużaniu i modelowaniu jelit, znany jako LILT. Inną metodą jest procedura opracowana przez Bianchiego.

Dodatkowo stosuje się również seryjną enteroplastykę poprzeczną, znaną pod skrótem STEP. Każda z tych technik ma na celu poprawę funkcjonowania jelit u pacjentów z SBS, jednak w przypadku ich niepowodzenia w ciężkich przypadkach zespołu krótkiego jelita, należy stosować domowe żywienie pozajelitowe na stałe.

Czy zespół krótkiego jelita da się całkowicie wyleczyć?

W niektórych przypadkach obserwuje się całkowite ustępowanie objawów zespołu jelita krótkiego w wyniku leczenia oraz postępowania żywieniowego, co jest wynikiem zdolności adaptacyjnych jelit. Proces adaptacji może trwać wiele lat i polega na stopniowym zwiększaniu się powierzchni wchłaniania dzięki wydłużeniu kosmków jelitowych.

Warto zaznaczyć, że zdolność jelita do odzyskania swoich funkcji absorpcyjnych zależy od kilku czynników. Do najważniejszych należą rodzaj choroby, która była przyczyną resekcji, długość pozostałej części jelita cienkiego oraz obecność zastawki krętniczo-kątniczej i możliwość oraz skuteczność operacji rekonstrukcyjnej.

Zespół krótkiego jelita – profilaktyka

Niestety nie da się uniknąć rozwoju zespołu jelita krótkiego, jeśli już dojdzie do resekcji chirurgicznej znacznej części jelita cienkiego. Jednak można profilaktycznie działać, aby unikać rozwoju powikłań SBS i jak najszybciej uzyskać adaptację jelita. W tym celu warto zadbać o stosowanie zaleceń żywieniowych opisanych w artykule, regularnie monitorować stan odżywienia, gospodarki wodno-elektrolitowej, funkcjonowanie wątroby za pomocą odpowiednich badań diagnostycznych oraz dbać o stosowanie farmakoterapii zgodnie z zaleceniami lekarza prowadzącego.

Podsumowanie

• Zespół krótkiego jelita (SBS) powstaje w wyniku chirurgicznego usunięcia znacznej części jelita cienkiego, co prowadzi do upośledzonego wchłaniania składników odżywczych, wody i elektrolitów.
• Pacjenci często cierpią na przewlekłą biegunkę, odwodnienie, niedobory witamin i składników mineralnych, utratę masy ciała oraz zmęczenie. Mogą również rozwinąć się powikłania, takie jak anemia, zespół przerostu bakteryjnego jelita czy zaburzenia funkcji wątroby.
• Kluczowe jest systematyczne wykonywanie badań kontrolnych, aby monitorować stanu odżywienia, gospodarki wodno-elektrolitowej oraz diagnostyka niedoborów, aby odpowiednio dopasować suplementację i leczenie u pacjentów z zespołem jelita krótkiego.
• Terapia SBS opiera się na żywieniu pozajelitowym i dojelitowym (zwłaszcza we wczesnym okresie), indywidualnie dobranej diecie, farmakoterapii, a w niektórych przypadkach na operacjach rekonstrukcyjnych jelit. Adaptacja resztkowego jelita może z czasem poprawić wchłanianie i zmniejszyć objawy.

Bibliografia

1. F. Navarro i R. i Quiros-Tejeira, „Zespół jelita krótkiego: powikłania, leczenie i zagadnienia nierozstrzygnięte”, Pediatr Dypl, t. 14, s. 71–82, 2010.
2. P. Radwan i K. Radwan, „Zaburzenia wchłaniania jelitowego–zasady diagnostyki i leczenia”.
3. P. Seetharam i G. Rodrigues, „Short Bowel Syndrome: A Review of Management Options”, Saudi J Gastroenterol, t. 17, nr 4, s. 229–235, 2011, doi: 10.4103/1319-3767.82573.
4. H. Westergaard, „Short bowel syndrome”, Semin Gastrointest Dis, t. 13, nr 4, s. 210–220, paź. 2002.
5. J. S. Thompson, „Short Bowel Syndrome and Malabsorption – Causes and Prevention”, Viszeralmedizin, t. 30, nr 3, s. 174–178, cze. 2014, doi: 10.1159/000363276.
6. L. Pironi, „Definition, classification, and causes of short bowel syndrome”, Nutr Clin Pract, t. 38 Suppl 1, s. S9–S16, maj 2023, doi: 10.1002/ncp.10955.
7. J. K. DiBaise, R. J. Young, i J. A. Vanderhoof, „Enteric Microbial Flora, Bacterial Overgrowth, and Short-Bowel Syndrome”, Clinical Gastroenterology and Hepatology, t. 4, nr 1, s. 11–20, sty. 2006, doi: 10.1016/j.cgh.2005.10.020.
8. C. Pogatschnik i L. Russell, „Dietary Interventions for Short Bowel Syndrome in Adults”, Nutrients, t. 17, nr 13, s. 2198, sty. 2025, doi: 10.3390/nu17132198.
9. S. Massironi, F. Cavalcoli, E. Rausa, P. Invernizzi, M. Braga, i M. Vecchi, „Understanding short bowel syndrome: Current status and future perspectives”, Digestive and liver Disease, t. 52, nr 3, s. 253–261, 2020.