Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest uznana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) za najczęstszy niedobór żywieniowy na świecie, dotykając aż 30% populacji. Z drugiej strony schorzenie to pozostaje często niedostatecznie diagnozowane i leczone. Żelazo jest niezbędnym składnikiem do produkcji hemoglobiny, białka transportującego tlen, a jego niedobór prowadzi do upośledzenia tej kluczowej funkcji. W rezultacie spada zdolność krwi do przenoszenia tlenu, co powoduje szereg niekorzystnych konsekwencji zdrowotnych.
Spis treści:
- Czym charakteryzuje się niedokrwistość z niedoboru żelaza?
- Jakie są przyczyny niedokrwistości z niedoboru żelaza?
- Jakie są przyczyny niedokrwistości z niedoboru żelaza u kobiet?
- Jakie są objawy niedokrwistości z niedoboru żelaza?
- Jak zdiagnozować niedokrwistość z niedoboru żelaza?
- Jak leczyć niedokrwistość z niedoboru żelaza?
- Niedokrwistość z niedoboru żelaza – profilaktyka i zbilansowana dieta
- Niedokrwistość z niedoboru żelaza – podsumowanie
Czym charakteryzuje się niedokrwistość z niedoboru żelaza?
Żelazo jest kluczowym składnikiem niezbędnym do produkcji hemoglobiny, czyli białka odpowiedzialnego za transport tlenu w organizmie. Niedokrwistość z niedoboru żelaza (NNŻ) to stan, w którym organizm nie ma wystarczającej ilości żelaza, co prowadzi do upośledzenia produkcji czerwonych krwinek i hemoglobiny. W rezultacie spada zdolność krwi do przenoszenia tlenu, co powoduje szereg niekorzystnych konsekwencji zdrowotnych, wpływających na samopoczucie fizyczne i emocjonalne.
>> Sprawdź: Niedobór żelaza w organizmie: objawy, przyczyny, badania i skutki
Jakie są przyczyny niedokrwistości z niedoboru żelaza?
Rozwój anemii spowodowanej niedoborem żelaza może mieć kilka przyczyn, w tym takich jak:
Utrata krwi
Zarówno ostra, jak i przewlekła utrata krwi jest powszechną przyczyną niedokrwistości z niedoboru żelaza. Obejmują one krwawienia z przewodu pokarmowego, np. z powodu wrzodów, infekcji lub rzadziej pasożytów, jak i krwawienia menstruacyjne. Obfite miesiączki są najczęstszą przyczyną niedoboru żelaza i anemii u kobiet w wieku rozrodczym.
Problemy z pracą układu pokarmowego
Niedokrwistość może wynikać również ze zmniejszonego wchłaniania żelaza w jelicie. Proces ten wymaga nie tylko odpowiedniej ilości żelaza w diecie, ale także zdrowej błony śluzowej jelit oraz odpowiednio kwaśnego środowiska w żołądku.
Wchłanianie żelaza odbywa się głównie w dwunastnicy i w górnym odcinku jelita cienkiego. Zdolność ta może być znacząco ograniczona w wyniku chorób jelit, takich jak celiakia (choroba trzewna), gdzie dochodzi do uszkodzenia kosmków jelitowych – struktur odpowiedzialnych za efektywne przyswajanie składników odżywczych, w tym żelaza. Podobne zaburzenia wchłaniania występują w przebiegu nieswoistych zapaleń jelit (IBD, ang. inflammatory bowel disease), jak choroba Leśniowskiego-Crohna, gdzie przewlekły stan zapalny upośledza funkcje śluzówki, co skutkuje nie tylko utratą krwi, ale i mniejszą absorpcją żelaza.
Kolejnym kluczowym czynnikiem jest obniżona kwasowość żołądka (hipochlorhydria, niedokwaśność). Kwas żołądkowy jest niezbędny do przemiany żelaza niehemowego (Fe³⁺) w lepiej przyswajalną formę (Fe²⁺). Stosowanie leków zmniejszających wydzielanie kwasu, takich jak inhibitory pompy protonowej (IPP), może upośledzać ten proces i w konsekwencji przyczyniać się do niedoboru żelaza. Problemy z wchłanianiem są również powszechne po operacjach bariatrycznych (np. bypass żołądka), które celowo omijają części przewodu pokarmowego, będące naturalnymi miejscami absorpcji żelaza, stwarzając wysokie ryzyko NNŻ.
Należy także pamiętać, że nawet przy sprawnym funkcjonowaniu układu pokarmowego, na wchłanianie żelaza wpływają składniki pokarmowe. Związki obecne w produktach roślinnych, takie jak fityniany, polifenole i szczawiany, mogą wiązać żelazo niehemowe, tworząc kompleksy trudne do przyswojenia przez organizm. Wszystkie te mechanizmy prowadzą do tego, że pomimo potencjalnej obecności żelaza w diecie, jego ilość wchłonięta do krwiobiegu jest niewystarczająca, co skutkuje wyczerpaniem rezerw i rozwojem niedokrwistości.
Niedostateczna podaż żelaza w diecie
Jest jedną z podstawowych przyczyn niedoboru żelaza na świecie. Dieta uboga w żelazo lub zawierająca głównie formę słabo przyswajalną (żelazo niehemowe), prowadzi do powolnego, ale stałego wyczerpywania się zapasów żelaza w organizmie i tym samym do niedokrwistości. Zagrożenie to jest szczególnie wysokie w krajach o niskim i średnim dochodzie, gdzie niedobory żywieniowe są bardziej powszechne.
Ponadto znaczenie ma nie tylko sama ilość żelaza, ale także jego forma. Żelazo występuje w diecie jako żelazo hemowe (pochodzące z produktów zwierzęcych, lepiej przyswajalne) i żelazo niehemowe (pochodzące głównie z roślin, gorzej przyswajalne). Jak już wspomniano, wchłanianie żelaza niehemowego jest dodatkowo hamowane przez składniki, takie jak fityniany i szczawiany, co dodatkowo potęguje problem niedostatecznej żelaza. Dlatego też, osoby na diecie wegetariańskiej, w tym wegańskiej, są bardziej narażone na anemię niż osoby jedzące mięso.
>> Przeczytaj: Diety alternatywne: wegetariańska i wegańska – jakie jest ryzyko niedoborów?
Przyczyny genetyczne
W różnicowaniu przyczyn niedokrwistości bierze się pod uwagę rzadkie choroby wrodzone, takie jak oporna na żelazo niedokrwistość z niedoboru żelaza (IRIDA, ang. iron-refractory iron deficiency anemia). Jest to rzadka choroba wrodzona charakteryzująca się patologicznie podwyższonym poziomem hepcydyny, co uniemożliwia efektywne wchłanianie żelaza.
| Warto wiedzieć: Anemia z niedoboru żelaza częściej dotyczy kobiet niż mężczyzn. |
Jakie są przyczyny niedokrwistości z niedoboru żelaza u kobiet?
Niedokrwistość z niedoboru żelaza często występuje u kobiet, zwłaszcza w wieku rozrodczym i okresie dojrzewania. Ze względu na cykliczne procesy fizjologiczne związane z reprodukcją, kobiety posiadają specyficzne czynniki ryzyka, które czynią je szczególnie podatnymi na wyczerpywanie zapasów żelaza. Głównymi czynnikami prowadzącymi do NNŻ u kobiet są:
- obfite krwawienia miesiączkowe – są uznawane za główną przyczynę niedoboru żelaza i NNŻ u kobiet w wieku rozrodczym. Utrata znacznych ilości krwi każdego miesiąca, często jest niedostrzegana lub bagatelizowana przez samą kobietę.
- ciąża (zwiększone zapotrzebowanie) i okres poporodowy – w okresie ciąży zapotrzebowanie na żelazo wzrasta, aby sprostać potrzebom szybko rozwijającego się płodu, łożyska oraz rosnącej masy erytrocytów matki. Jeżeli rezerwy żelaza przed ciążą były już niskie lub podaż w trakcie ciąży jest niewystarczająca, dochodzi do niedoboru. Okres poporodowy również wiąże się z ryzykiem NNŻ, głównie z powodu utraty krwi podczas porodu (krwotok poporodowy).
- choroby macicy, takie jak mięśniaki macicy i adenomioza, które mogą nasilać krwawienia.
Objawy anemii mogą być bardzo zróżnicowane.
Jakie są objawy niedokrwistości z niedoboru żelaza?
Objawy niedokrwistości z niedoboru żelaza są zróżnicowane. Większość objawów klinicznych NNŻ jest bezpośrednio związana z zaburzonym transportem tlenu (niedotlenieniem, hipoksją) do tkanek oraz upośledzeniem procesów metabolicznych. Stopień ich nasilenia zależy od ciężkości i szybkości rozwoju niedokrwistości. Do typowych objawów NNŻ zalicza się:
- przewlekłe zmęczenie, osłabienie i pogorszenie samopoczucia – jest to najczęstszy i najbardziej uciążliwy objaw, który znacząco wpływa na jakość życia.
- duszność i przyspieszone bicie serca – niedobór hemoglobiny zmusza serce do intensywniejszej pracy, aby utrzymać odpowiednie utlenowanie tkanek, co objawia się kołataniem serca i tachykardią (przyspieszonym tętnem) oraz dusznością, zwłaszcza pod czasy wysiłku fizycznego.
- bladość skóry – zmniejszona ilość hemoglobiny w krwinkach czerwonych, która nadaje krwi czerwony kolor, prowadzi do bladości skóry i błon śluzowych.
Niedokrwistość z niedoboru żelaza może się objawiać również osłabieniem układu immunologicznego. Żelazo odgrywa kluczową rolę w jego funkcjonowaniu, dlatego jego niedobór może manifestować się zwiększoną podatnością na infekcje. Żelazo jest kofaktorem wielu enzymów niezbędnych dla prawidłowej funkcji komórek odpornościowych, takich jak limfocyty i neutrofile.
Niedokrwistość z niedoboru żelaza: objawy neurologiczne
Niedobór żelaza ma znaczący wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, co objawia się szeregiem zaburzeń neurologicznych i psychologicznych, wynikających zarówno z niedotlenienia mózgu, jak i bezpośredniego wpływu braku żelaza na syntezę neuroprzekaźników i mielinizację komórek nerwowych. Do objawów neurologicznych z niedoboru żelaza należą:
- bóle i zawroty głowy – są to częste objawy wynikające z niepełnego utlenowania mózgu i reakcji na ten stan układu krążenia,
- osłabienie funkcji poznawczych – niedobór żelaza jest silnie związany z upośledzeniem rozwoju neurologicznego i obniżeniem wydajności pracy, wpływając na problemy z koncentracją, pamięcią i ogólną sprawnością umysłową,
- zespół niespokojnych nóg – jest silnie powiązany z niedoborem żelaza,
- zaburzenia behawioralne – u dzieci i młodzieży NNŻ jest powiązana ze zmianami w zachowaniu i rozwoju.
Ze względu na powyższe dolegliwości bardzo ważne jest, aby wykryć niedokrwistość z niedoboru żelaza na jak najwcześniejszym etapie.
>> Przeczytaj też: Jak wzmocnić układ immunologiczny u dorosłych i dzieci?
Jak zdiagnozować niedokrwistość z niedoboru żelaza?
Diagnostyka niedokrwistości z niedoboru żelaza opiera się na analizie wyników badań krwi, które pozwalają na ocenę zarówno ilości krwinek czerwonych oraz poziomu hemoglobiny, jak i statusu gospodarki żelazem w organizmie. Ponieważ NNŻ jest niedokrwistością mikrocytarną (małe krwinki), analiza wskaźników czerwonokrwinkowych ma kluczowe znaczenie w odróżnieniu jej od innych typów anemii.
Badaniami pozwalającymi zdiagnozować niedokrwistość z niedoboru żelaza jest morfologia krwi obwodowej oraz badania laboratoryjne oceniające gospodarkę żelazową.
Do najważniejszych wskaźników morfologii krwi, należą:
- hemoglobina (Hb) – jej obniżony poziom jest podstawą do stwierdzenia niedokrwistości,
- wskaźniki czerwonokrwinkowe – w przypadku NNŻ obserwuje się spadek MCV (średnia objętość krwinki czerwonej) oraz MCH (średnia masa hemoglobiny w krwince).
Do badań pozwalających na ocenę gospodarki żelazowej należą:
- ferrytyna – jest markerem zapasów żelaza w organizmie. Niski poziom ferrytyny pozwalającym na stwierdzenie anemii z niedoboru żelaza,
- żelazo w surowicy – może być obniżone, ale ze względu na duże wahania dobowe i podatność na czynniki zewnętrzne (np. dieta, stan zapalny), nie jest miarodajnym wskaźnikiem bez uwzględnienia innych badań,
- TIBC (całkowita zdolność wiązania żelaza przez transferynę) – w sytuacji NNŻ jest zazwyczaj podwyższona, ponieważ organizm, próbując zwiększyć wychwyt żelaza, zwiększa produkcję białka transportującego (transferyny).
Badania krwi mają fundamentalne znaczenie w diagnostyce niedokrwistości z niedoboru żelaza, a nieprawidłowe wyniki wskazują na konieczność dalszej, pogłębionej diagnostyki. O pełnoobjawowej anemii z niedoboru żelaza świadczy przede wszystkim jednoczesne obniżenie poziomu hemoglobiny i ferrytyny. Niski poziom hemoglobiny pozwala na potwierdzenie anemii, a towarzyszący jej niski poziom ferrytyny, głównego białka magazynującego żelazo, pozwala stwierdzić, że zapasy tego pierwiastka w organizmie zostały wyczerpane.
>>Warto przeczytać też: Ferrytyna – możliwe przyczyny hiperferrytynemii
Wskaźnik MCV i poziom hemoglobiny w diagnostyce NNŻ
Kolejnym kluczowym wskaźnikiem jest obniżony wskaźnik MCV – wartości poniżej 80 fL świadczą o produkcji nieprawidłowo małych krwinek czerwonych, co jest charakterystyczne dla niedoboru żelaza, ponieważ organizm nie ma wystarczającego surowca do budowy pełnowymiarowej hemoglobiny. Taki wynik, zwłaszcza w połączeniu z objawami takimi jak przewlekłe zmęczenie, osłabienie czy duszność, jest wyraźnym powodem do niepokoju.
Warto również brać pod uwagę zmianę w trendzie poziomu hemoglobiny. Nawet jeśli aktualny poziom hemoglobiny mieści się jeszcze w „dolnym” zakresie normy, ale jest znacznie niższy w porównaniu z poprzednimi wynikami, może to wskazywać na rozwijającą się anemię, która wymaga szybkiego wyjaśnienia jej przyczyny.
Szczególną czujność należy zachować, gdy NNŻ jest stwierdzona u kobiet po menopauzie. W tej grupie wiekowej fizjologiczna utrata krwi (np. w wyniku miesiączki) ustaje lub nie występuje, dlatego niedobór żelaza prawie zawsze sygnalizuje ukrytą utratę krwi, najczęściej z przewodu pokarmowego i nie może być traktowany jako problem wyłącznie żywieniowy. W takich przypadkach konieczne jest pilne poszukiwanie źródła krwawienia (w tym wykonanie endoskopii), aby wykluczyć poważne schorzenia.
Jak leczyć niedokrwistość z niedoboru żelaza?
Leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza ma na celu nie tylko przywrócenie prawidłowego poziomu hemoglobiny, ale przede wszystkim uzupełnienie wyczerpanych zapasów żelaza w organizmie. Skuteczna terapia wymaga zidentyfikowania i wyeliminowania pierwotnej przyczyny niedoboru żelaza. Dlatego też leczenie NNŻ opiera się na trzech głównych filarach:
- suplementacji żelaza,
- leczeniu pierwotnej przyczyny oraz
- monitorowaniu efektów terapii.
Doustna suplementacja żelaza jest zazwyczaj leczeniem pierwszego rzutu w przypadku niedoboru żelaza. Preparaty doustne mają za zadanie dostarczyć żelazo, które będzie wchłonięte przez przewód pokarmowy. Jednakże terapia doustna może wiązać się z problemami, takimi jak nieprzestrzeganie zaleceń przez pacjentów (z powodu skutków ubocznych) oraz upośledzonym wchłanianiem żelaza (np. z powodu chorób jelit, stanów zapalnych lub stosowania leków, takich jak inhibitory pompy protonowej).
Wstrzyknięcia dożylne są stosowane u pacjentów, u których leczenie doustne jest nieskuteczne, źle tolerowane lub przeciwwskazane. Terapia ta jest szczególnie istotna w określonych grupach, takich jak osoby z przewlekłymi chorobami zapalnymi jelit (IBD), przewlekłą chorobą nerek czy przed operacjami chirurgicznymi, a także w okresie ciąży i po porodzie. Żelazo dożylne gwarantuje dostarczenie żelaza do organizmu, omijając problemy z wchłanianiem w przewodzie pokarmowym.
Niemniej ważne jest zdiagnozowanie i leczenie schorzenia, które prowadzą do utraty żelaza (np. obfite krwawienia miesiączkowe, które są główną przyczyną NNŻ u kobiet w wieku rozrodczym) czy mięśniaków macicy, jak i chorób układu pokarmowego.
Zaleca się przeprowadzenie ponownych badań laboratoryjnych po 3 miesiącach od wprowadzonej suplementacji, w celu monitorowania efektów leczenia i ewentualnej modyfikacji dawki i/lub preparatu.
>> Może Cię zainteresować także: Suplementacja i leczenie preparatami żelaza w stanach niedoborów i w niedokrwistości
Niedokrwistość z niedoboru żelaza – profilaktyka i zbilansowana dieta
Kluczem do skutecznej profilaktyki niedokrwistości z niedoboru żelaza jest zapewnienie ciągłej i wystarczającej podaży biodostępnego żelaza wraz z dietą. Ze względu na to, że wchłania się tylko niewielka część spożywanego żelaza, jego forma w diecie ma fundamentalne znaczenie. W diecie żelazo występuje w dwóch głównych postaciach, jako żelazo:
- hemowe pochodzące z produktów zwierzęcych (mięsa i ryb), które jest lepiej i łatwiej przyswajalne,
- niehemowe obecne głównie w produktach roślinnych.
Dlatego też zbilansowana dieta powinna być bogata w żelazo, ze szczególnym uwzględnieniem żelaza hemowego. W przypadku osób, które wykluczają mięso z diety (np. wegetarianie), konieczne jest świadome planowanie posiłków w celu maksymalizacji absorpcji trudniej przyswajalnego żelaza niehemowego. Wchłanianie żelaza niehemowego można znacząco wspomóc poprzez jednoczesne spożywanie witaminy C (kwasu askorbinowego), która promuje konwersję żelaza do lepiej przyswajalnej formy Fe²⁺. Dlatego też zaleca się łączenie produktów roślinnych bogatych w żelazo (np. roślin strączkowych, amarantusa, pełnoziarnistych produktów zbożowych) ze źródłami witaminy C (np. czerwona papryka, truskawki, owoce cytrusowe).
Równocześnie należy uważać na inhibitory wchłaniania żelaza, czyli związki chemiczne obecne w niektórych pokarmach, które mogą tworzyć z żelazem kompleksy trudne do przyswojenia. Do inhibitorów tych należą przede wszystkim fityniany, polifenole i szczawiany. Dlatego zaleca się unikanie spożywania herbaty lub kawy (które są bogate w polifenole) bezpośrednio w trakcie lub tuż po posiłkach bogatych w żelazo, aby nie ograniczać jego absorpcji.
Ponadto, u osób z grupy wysokiego ryzyka, takich jak kobiety w ciąży oraz młode kobiety z obfitymi krwawieniami miesiączkowymi, sama dieta często bywa niewystarczająca do pokrycia zwiększonego zapotrzebowania lub skompensowania straty żelaza, dlatego w tych przypadkach niezbędna jest profilaktyczna suplementacja żelaza pod kontrolą lekarza.
Niedokrwistość z niedoboru żelaza – podsumowanie
Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest globalnym problemem zdrowotnym, o złożonej etiologii, na którą składają się głównie utrata krwi, upośledzone wchłanianie oraz niedostateczna podaż żelaza w diecie. Skuteczna diagnoza wymaga oceny nie tylko poziomu hemoglobiny, ale i ferrytyny oraz wskaźników czerwonokrwinkowych, które wskazują na niedokrwistość mikrocytarnej. Leczenie, oparte na odpowiednio dobranej suplementacji (doustnej lub dożylnej) oraz diecie bogatej w żelazo jest wysoce efektywne, pod warunkiem jednoczesnego wyeliminowania pierwotnej przyczyny niedoboru. Takie postępowanie umożliwia odbudowanie zapasów żelaza i poprawę jakości życia.
>> Przeczytaj również: Dieta w anemii. Co jeść, by zmniejszyć niedobory żelaza?
Piśmiennictwo
- Cappellini M.D., Santini V., BraxsC. i in. Iron metabolism and iron deficiency anemia in women. Fertil Steril, 2022, 118(4), 607-614,
- Cascio M.J.i DeLougheryT.G. Anemia: Evaluation and Diagnostic Tests. Med Clin North Am, 2017, 101(2), 263-284,
- ChaparroC.M. i Suchdev P.S. Anemia epidemiology, pathophysiology, and etiology in low- and middle-income countries. Ann N Y Acad Sci, 2019, 1450(1):15-31,
- DeivitaY., SyafruddinS., Nilawati U.A. i in. Overview of Anemia; risk factors and solution offering. Gac Sanit, 2021, 35 Suppl 2, S235-S241
- KumarA., SharmaE., Marley A. i in. Iron deficiency anaemia: pathophysiology, assessment, practical management. BMJ Open Gastroenterol, 2022, 9(1), e000759,
- PetragliaF. i Dolmans M.M. Iron deficiency anemia: Impact on women’s reproductive health. Fertil Steril, 2022, 118(4), 605-606.
