Hiperglikemia – objawy, przyczyny, diagnostyka i leczenie zbyt wysokiego cukru

Nie tylko osoby z cukrzycą mogą mieć zbyt wysoki poziom cukru. Sprawdź, czym jest hiperglikemia, kogo dotyczy i jak ją rozpoznać.

Spis treści:

1. Czym jest hiperglikemia?
2. Przyczyny hiperglikemii
   • Hiperglikemia reaktywna
   • Hiperglikemia stresowa
3. Objawy hiperglikemii – jak rozpoznać zbyt wysoki cukier?
4. Diagnostyka hiperglikemii – jakie badania wykonać?
5. Leczenie i postępowanie w hiperglikemii
6. Jak zapobiegać hiperglikemii?
7. Hiperglikemia: odpowiedzi na najczęstsze pytania (FAQ)

Czym jest hiperglikemia?

Hiperglikemia (w klasyfikacji ICD-10 oznaczona kodem R73) to stan podwyższonego poziomu glukozy we krwi. Może być zjawiskiem przejściowym, np. w odpowiedzi na stres, infekcję czy działanie leków, lub przewlekłym, najczęściej związanym z cukrzycą.

W praktyce klinicznej wyróżnia się łagodne, umiarkowane i ciężkie postaci hiperglikemii, choć podziały te nie są ściśle zdefiniowane liczbowo.

Przyczyny hiperglikemii

Hiperglikemia najczęściej towarzyszy cukrzycy typu 1 i 2, w przebiegu których dochodzi do zaburzeń działania insuliny, hormonu odpowiedzialnego za regulację poziomu glukozy we krwi.

• W cukrzycy typu 1 hiperglikemia wynika z bezwzględnego niedoboru insuliny, będącego rezultatem autoimmunologicznego niszczenia komórek β trzustki przez układ odpornościowy.
• W cukrzycy typu 2 dochodzi do narastającej insulinooporności (obniżonej wrażliwości tkanek na insulinę) i rozwoju względnego niedoboru insuliny. Kluczową rolę odgrywają czynniki środowiskowe: niewłaściwa dieta, otyłość oraz brak aktywności fizycznej.

Podwyższony poziom cukru we krwi może być również skutkiem:

• niewłaściwego leczenia cukrzycy, np. pominięcia dawki insuliny,
• błędów dietetycznych, zwłaszcza nadmiaru prostych cukrów w diecie osób z zaburzoną tolerancją glukozy,
• ostrych infekcji i stanów zapalnych, które zwiększają wydzielanie hormonów podnoszących poziom glukozy (tzw. hiperglikemia stresowa),
• chorób endokrynologicznych, np. zespołu Cushinga, akromegalii,
• leków podnoszących glikemię, szczególnie glikokortykosteroidów, tiazydów, niektórych leków przeciwpsychotycznych, β-blokerów.

Niezależnie od przyczyny, utrzymująca się hiperglikemia wymaga diagnostyki i odpowiedniego postępowania, ponieważ może prowadzić do powikłań metabolicznych i naczyniowych.

Hiperglikemia reaktywna

Hiperglikemia reaktywna to przejściowy wzrost poziomu glukozy we krwi po posiłku, występujący zazwyczaj u osób bez rozpoznanej cukrzycy, najczęściej z insulinoopornością lub zaburzoną tolerancją glukozy.  Jej przyczyną jest zaburzone wydzielanie insuliny: głównie brak szybkiej, wczesnej fazy odpowiedzi trzustki.

Objawy poposiłkowej hiperglikemii bywają niespecyficzne i mogą przypominać hipoglikemię. Należą do nich senność, zmęczenie, osłabienie, bóle głowy lub drażliwość.

Hiperglikemia stresowa

Hiperglikemia stresowa to przejściowy wzrost stężenia glukozy we krwi ≥140 mg/dl, który pojawia się w odpowiedzi na ciężki stres organizmu, np. w przebiegu sepsy, udaru mózgu, zawału serca, rozległych oparzeń, urazów wielonarządowych. Jest związana z wzrostem cytokin prozapalnych oraz aktywacją układu współczulnego i wydzielaniem hormonów stresu, co podnosi poziom cukru we krwi.

U większości pacjentów wartości glikemii normalizują się po ustąpieniu stanu ostrego. Osoby te powinny jednak pozostać pod kontrolą, ponieważ mają większe prawdopodobieństwo rozwoju cukrzycy.  

Objawy hiperglikemii – jak rozpoznać zbyt wysoki cukier?

Hiperglikemia może długo pozostawać bezobjawowa, zwłaszcza w przypadku cukrzycy typu 2. U części pacjentów pojawiają się jednak objawy:

• wzmożone pragnienie (polidypsja),
• wielomocz (poliuria),
• suchość skóry i błon śluzowych,
• niezamierzona utrata masy ciała,
• przewlekłe osłabienie, senność,
• nawracające infekcje (szczególnie skóry, układu moczowo-płciowego).

Nieleczona hiperglikemia może prowadzić do groźnych powikłań, w tym do śpiączki hiperglikemiczno-hipermolalnej, szczególnie u osób starszych z cukrzycą typu 2.

Diagnostyka hiperglikemii – jakie badania wykonać?

Rozpoznanie hiperglikemii opiera się na oznaczeniu poziomu glukozy we krwi. Wykonuje się:

• Pomiar glikemii na czczo (po 8–14 godzinach od ostatniego posiłku):
  • prawidłowa glikemia: 70–99 mg/dl
  • nieprawidłowa glikemia na czczo (IFG): 100–125 mg/dl
  • cukrzyca: ≥126 mg/dl w dwóch niezależnych pomiarach
• Pomiar glikemii przygodnej (mierzonej niezależnie od posiłku):
  • ≥200 mg/dl przy współistniejących objawach hiperglikemii (np. pragnienie, wielomocz) wystarcza do rozpoznania cukrzycy
• OGTT (doustny test obciążenia glukozą):
  • prawidłowa tolerancja glukozy: <140 mg/dl po 2 godzinach
  • nieprawidłowa tolerancja glukozy (IGT): 140–199 mg/dl
  • cukrzyca: ≥200 mg/dl w 120. minucie testu
• Oznaczenie hemoglobiny glikowanej (HbA1c):
  • <5,7%: wynik prawidłowy
  • 5,7–6,4%: stan przedcukrzycowy
  • ≥6,5%: cukrzyca

Do celów diagnostycznych nie powinno stosować się pomiarów glukometrem ani szybkich testów paskowych, gdyż służą one jedynie do orientacyjnej oceny stanu pacjenta. Przy objawach ostrej hiperglikemii i ryzyku powikłań metabolicznych wykonuje się również badania dodatkowe: oznaczenie ciał ketonowych w moczu, pH krwi tętniczej i poziomów elektrolitów.

Leczenie i postępowanie w hiperglikemii

Postępowanie w hiperglikemii zależy od jej przyczyny, stopnia nasilenia i obecności powikłań.

W hiperglikemii reaktywnej skuteczna jest dieta o niskim indeksie glikemicznym oraz regularna aktywność fizyczna, natomiast w hiperglikemii stresowej kluczowe jest opanowanie choroby podstawowej i kontrola glikemii (zwykle z użyciem insuliny). W stanach ostrych (kwasicy ketonowej, śpiące hiperosmolarnej) konieczna jest hospitalizacja, dożylne nawadnianie, intensywna insulinoterapia i wyrównanie zaburzeń elektrolitowych.

W leczeniu przewlekłej hiperglikemii, np. w przebiegu cukrzycy:

• typu 1: stosuje się indywidualnie dobraną insulinoterapię,
• typu 2: terapia obejmuje modyfikację stylu życia (zmniejszenie kaloryczności posiłków, zwiększenie aktywności fizycznej), farmakoterapię (w pierwszej kolejności inhibitorami SGLT-2, agnositami receptora GLP-1 lub metforminą) oraz ewentualną intensyfikację leczenia w postaci insulinoterapii.

Celem leczenia jest uzyskanie optymalnych wartości glikemii oraz ograniczenie ryzyka powikłań.

Jak zapobiegać hiperglikemii?

Kluczowe znaczenie mają codzienne nawyki, które pomagają utrzymać prawidłowy poziom glukozy:

• zdrowa dieta: bogata w błonnik, warzywa, produkty pełnoziarniste, z ograniczeniem cukrów prostych oraz żywności przetworzonej,
• regularna aktywność fizyczna,
• rzucenie palenia i ograniczenie alkoholu,
• kontrola masy ciała i ciśnienia tętniczego,
• redukcja stresu i dbałość o sen,
• regularne badania: pomiary glikemii na czczo, HbA1c, u osób z grup ryzyka – OGTT.

Wdrożenie tych działań pozwala nie tylko zapobiegać epizodom hiperglikemii, ale także opóźnić lub całkowicie uniknąć rozwoju cukrzycy typu 2.

Hiperglikemia: odpowiedzi na najczęstsze pytania (FAQ)

Bibliografia

1. Araszkiewicz A, Borys S, Broncel M, Budzyński A, Cyganek K, i in. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u osób z cukrzycą – 2025. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Current Topics in Diabetes. 2025..
2. Sieradzki J, Szopa M, Płaczkiewicz-Jankowska E. Cukrzyca. W: Szczeklik A (red.). Interna – Mały podręcznik. Kraków: Medycyna Praktyczna; 2022.
3. Przemysława Jarosz-Chobot, Barbara Głowińska-Olszewska, Wojciech Młynarski, Małgorzata Myśliwiec, Jacek Sieradzki, Agnieszka Szadkowska, Agnieszka Szypowska. Pediatria – Podręcznik. Zaburzenia glikemii w stanach ciężkich VII.7.
4. Zozulińska-Ziółkiewicz D. Hiperglikemia poposiłkowa to wciąż wyzwanie w leczeniu cukrzycy. Puls Medycyny. Warszawa: Polskie Stowarzyszenie Diabetyków; 2020.
5. Szymczyk I. „Numerologia” cukrzycy. Medycyna Praktyczna. Diabetologia. 2021.