Słowo androgen pochodzi od dwóch greckich słów andros – mężczyzna i genao – produkować, tworzyć, dlatego pod pojęciem androgeny rozumie się przede wszystkim męskie hormony płciowe. Czy rzeczywiście androgeny występują tylko u mężczyzn? Jaka jest ich rola w organizmie, kiedy bada się ich poziom. O tym wszystkim w artykule.
Spis treści:
- Co to są androgeny?
- Wydzielanie, transport i metabolizm androgenów
- Androgeny u mężczyzn – znaczenie testosteronu
- Androgeny u kobiet – rola i funkcje
- Androgeny nadnerczowe – DHEA i DHEA-S
- Androgeny nadnerczowe – androstendion
- Objawy i przyczyny zaburzeń poziomu androgenów
- Androgeny – badania
- Androgeny – podsumowanie
- FAQ. Androgeny: często zadawane pytania
Co to są androgeny?
Androgeny to cztery steroidowe hormony płciowe:
- testosteron,
- DHEA – dehydroepiandrostendion,
- DHEAS – siarczan dehydroepiandrostendionu,
- androstendion.
Wydzielanie, transport i metabolizm androgenów
Androgeny to hormony wydzielane przez nadnercza oraz jądra i jajniki.
- Nadnercza jako źródło androgenów
Androgeny są bardzo intensywnie wydzielane przez nadnercza w okresie płodowym. Po urodzeniu i u dzieci wydzielanie tych hormonów praktycznie ustaje. W okresie okołopokwitaniowym następuje ponowny wzrost aktywności nadnerczy, dzięki czemu następuje rozwój owłosienia łonowego i pachowego, co jest objawem adrenarche.
Kora nadnercza jest głównym źródłem androgenów u kobiet, natomiast u mężczyzn tylko niewielka część tych hormonów pochodzi z tego źródła.
Kora nadnerczy wydziela DHEA, DHEA-S oraz androstendion, Substratem do ich syntezy jest cholesterol frakcji LDL oraz cholesterol HDL.
Androgeny wydzielane przez nadnercza wykazują słabą aktywność biologiczną, dlatego muszą być przekształcane w bardziej aktywne hormony. Wydzielanie androgenów nadnerczowych regulowane jest przez hormon ACTH i zachodzi w rytmie dobowym (podobnie jak ma to miejsce w przypadku kortyzolu).
- Jądra jako źródło androgenów
Głównym androgenem u mężczyzn jest testosteron, produkowany przede wszystkim w jądrach.
- Jajniki jako źródło androgenów
Jajniki w organizmie kobiety są źródłem ok. 25% testosteronu, dalsze 25% powstaje w nadnerczach, a pozostałe 50% w tkankach (skóra, wątroba, mięśnie szkieletowe). Około połowa androstendionu u kobiet pochodzi z jajników, pozostałe 50% z nadnerczy.
Jajniki po menopauzie odpowiadają za syntezę 40% testosteronu i 20% androstendionu.
Chcesz sprawdzić, czy nie cierpisz na zespół policystycznych jajników? Badanie zrobisz w ALAB laboratoria:
- Transport androgenów we krwi
Androgeny wydzielane przez nadnercza muszą być przetransportowane do miejsc docelowego działania. Ich transport odbywa się dzięki połączeniu z białkami, przede wszystkim z globuliną wiążącą kortykosteroidy (CBG – corticosteroid binding globulin), w mniejszym stopniu z albuminą.
Androgeny związane z białkami nie wykazują aktywności biologicznej.
- Metabolizm androgenów
Metabolizm androgenów nadnerczy odbywa się głównie w wątrobie i polega na ich łączeniu z kwasem siarkowym i glukuronowym. Wynikiem połączenia są nieaktywne metabolity androgenów, wydzielane następnie przez nerki do moczu.
Androgeny u mężczyzn – znaczenie testosteronu
Kluczowym androgenem w organizmie mężczyzny jest testosteron, jest to również najważniejszy męski hormon płciowy. Jego synteza odbywa się przede wszystkim w jądrach (w komórkach Leydiga), w niewielkich ilościach produkowany jest przez korę nadnerczy, z hormonu DHEA. Znaczenie kliniczne tego ostatniego procesu jest jednak niewielkie, tylko 5% DHEA przekształca się do testosteronu.
Testosteron jest odpowiedzialny za:
- kształtowanie męskich cech płciowych i różnicowanie płciowe już na etapie życia płodowego,
- spermatogenezę, czyli produkcję plemników,
- powstawanie wtórnych cech płciowych: owłosienie typy męskiego, mutację i brzmienie głosu, rozkład tkanki tłuszczowej, przyrost masy mięśniowej,
- regulację i utrzymywanie prawidłowego poziomu libido.
Testosteron oddziałuje również na produkcję erytrocytów oraz na ogólny stan psychiczny i samopoczucie. Zaburzenia w jego stężeniu mogą skutkować obniżeniem poziomu energii i występowaniem chronicznego zmęczenia.
>> Więcej w artykule: Od zmęczenia do maksymalnej wydajności: jak wolny testosteron może wpływać na poziom energii
Androgeny u kobiet – rola i funkcje
Androgeny u kobiet produkowane są przez nadnercza i jajniki, ok. 40-60% testosteronu jest pochodną DHEA.
Ich rola to:
- inicjacja i kontrola dojrzewania płciowego u dziewczynek,
- wpływ na poziom libido i popęd seksualny,
- udział z zachowaniu masy mięśniowej i gęstości kości,
- wpływ na produkcję krwinek czerwonych,
- oddziaływanie na funkcje poznawcze i nastrój.
Nadmiar androgenów u kobiet jest jedną z przyczyny problemów z płodnością. Poza tym powoduje maskulinizację (wykształcenie męskich cech budowy ciała), łojotok i trądzik, hirsutyzm (owłosienie typu męskiego), zaburzenia miesiączkowania, łysienie typu męskiego.
>> Sprawdź także: Równowaga hormonalna u kobiet
Androgeny nadnerczowe – DHEA i DHEA-S
DHEA – dehydroepiandrostendion i DHEAS – siarczan dehydroepiandrostendionu to androgeny syntetyzowane głównie w nadnerczach, jądra i jajniki są źródłem <10% DHEA i DHEA-S.
DHEA to słaby androgen, jego działanie odbywa się głównie dzięki przemianom do testosteronu i dihydrotestosteronu. Może również ulegać przekształceniu do estrogenów (estradiolu, estronu, estriolu) i androstendionu. Kierunek tych przemian zależy od płci.
- U kobiet DHEA przekształca się przede wszystkim w testosteron i estradiol, w następnej kolejności w estron i androstendion.
- U mężczyzn przemiana polega na konwersji hormonu do estrogenów, a dalszej kolejności do androstendionu i testosteronu. Jeśli jądra u mężczyzny funkcjonują prawidłowo ta ostatnia przemiana nie ma znaczenia klinicznego i dostarcza zaledwie 5 % całkowitej puli testosteronu.
Biologiczne działanie DHEA to m.in. poprawa insulinowrażliwości, rozszerzanie naczyń krwionośnych, działanie przeciwmiażdżycowe (hamuje kumulację lipidów w blaszce miażdżycowej i zmniejsza stężenie cholesterolu), pobudzanie syntezy kolagenu w skórze, pobudzenia syntezy białek w komórkach mięśni, działanie przeciwdepresyjne i wpływ na układ odpornościowy.
Istnieją doniesienia, iż DHEA działa ochronnie na komórki hipokampa – struktury w mózgu odpowiedzialnej m.in. za pamięć – gdzie zmniejsza uszkodzenia powodowane przez wydzielanie zbyt dużych ilości kortyzolu.
DHEA w 99% ulega przekształceniu do DHEA-S. W praktyce klinicznej bada się ten ostatni związek, co jest podyktowane okresem półtrwania obydwu substancji.
DHEA wydziela się w rytmie dobowym, jego stężenie zmienia się w ciągu dnia i jest zależne od ACTH. DHEA ma krótki okres półtrwania. Natomiast DHEA-S ma okres półtrwania dłuższy niż 20 godzin, jego stężenie nie ulega szybkim zmianom i dobrze odzwierciedla poziom DHEA.
| WAŻNE: W praktyce klinicznej rutynowo oznacza się stężenie DHEA-S, ponieważ nie wykazuje wahań dobowych. |
Androgeny nadnerczowe – androstendion
Androstendion jest hormonem, który powstaje głównie z DHEA oraz z 17-hydroksyprogesteronu. Androstendion wykazuje znaczące wahania dobowe, jego wydzielanie jest zależne od ACTH.
- Androstendion u mężczyzn jest prekursorem testosteronu. Konwersja androstendionu do testosteronu zachodzi głównie w tkankach obwodowych. Odpowiada za rozwój męskich cech płciowych – narządów płciowych w życiu płodowym, oraz wtórnych cech płciowych w okresie dojrzewania, np. sylwetka, głos, owłosienie typu męskiego.
- Androstendion u kobiet jest prekursorem estrogenów i odpowiada za rozwój żeńskich cech płciowych. Wydzielany w nadmiarze odpowiada za objawy maskulinizacji u kobiet, np. owłosienie typu męskiego (hirsutyzm). Poza wahaniami dobowymi u kobiet zwraca uwagę na istotnie wyższe stężenie androstendionu w okresie okołoowulacyjnym.
Stężenie androstendionu może się zwiększyć po wyczerpujących ćwiczeniach fizycznych.
Objawy i przyczyny zaburzeń poziomu androgenów
Zaburzenia poziomu androgenów mogą wynikać z problemów w funkcjonowaniu nadnerczy lub osi nadnercza – przysadka, a także z zaburzeń w funkcjonowaniu gonad – jąder lub jajników.
Podwyższony poziom androgenów, czyli hiperandrogenizm może być spowodowany:
- nadmiernym ich wydzielaniem przez gonady – jądra, jajniki,
- nadmiernym wydzielaniem przez nadnercza,
- nasilonym przekształcaniem androgenów w tkankach obwodowych do testosteronu i DHEA.
Objawy hiperandrogenizmu zależą od płci i wieku.
>> Więcej na ten temat w artykule: Hiperandrogenizm (nadmiar androgenów): objawy, przyczyny, badania, leczenie
Obniżony poziom androgenów, czyli hipoandrogenizm klinicznie objawia się zwłaszcza w przypadku niedoborów testosteronu u mężczyzn. Podobnie jak podwyższony poziom tych hormonów może być wywołany problemami z jądrami, przysadką mózgową i podwzgórzem.
Niedobór testosteronu może być obserwowany także u kobiet. W obydwu przypadkach niedobór testosteronu może prowadzić do problemów z libido, zmęczenia, zaburzeń nastroju.
>> Przeczytaj też: Testosteron u kobiet – co oznacza nieprawidłowy wynik?
Androgeny – badania
Badanie poziomu androgenów jest dzisiaj rutynową diagnostyką w przypadku podejrzenia hiperandrogenizmu lub hipoandrogenizmu.
Androgeny kiedy badać?
Oznaczenie stężenia androgenów we krwi wykonuje się w diagnostyce zaburzeń dojrzewania u obu płci. U osób dorosłych wskazaniami do badania ich stężenia są:
- problemy z płodnością,
- zaburzeniach libido,
- maskulinizacja u kobiet.
Pomocniczo wykonuje się w zaburzeniach samopoczucia, przewlekłym zmęczeniu, a także przy podejrzeniu zaburzeń pracy nadnerczy. Jednym ze wskazań do badania poziomu androgenów może być również trądzik.
Dowiedz się, co obejmuje pakiet badań w ALAB laboratoria:
Jak zbadać androgeny?
Badanie poziomu androgenów obejmuje przede wszystkim oznaczenie testosteronu we krwi żylnej pacjenta. Bada się również stężenie DHEA-S i androstendionu. Ze względu na rytm dobowy wydzielania androstendionu badania wykonuje się w godzinach porannych. W badaniach laboratoryjnych bada się testosteron całkowity oraz testosteron wolny. Ten ostatni parametr określa pulę aktywnego hormonu w organizmie, niestety jest to parametr niestabilny, dlatego można go zbadać tylko w punktach przy laboratoriach.
Poziom androgenów można zbadać również w ślinie. Jest to wygodna dla pacjenta, bezinwazyjna metoda oznaczania tych hormonów. W przypadku testosteronu ważne jest również to, iż oznacza się pulę wolnego testosteronu, niezwiązanego z białkami. Badanie testosteronu wolnego w ślinie nie jest obarczone niestabilnością, ponieważ materiał pobiera się do specjalnego zestawu. Dodatkowo oznaczenie tego hormonu w ślinie pozwala na pobranie kilku próbek, dzięki czemu uzyskuje się dokładniejsze wyniki.
Androgeny – podsumowanie
- Androgeny to cztery hormony: testosteron, DHEA, DHEAS i androstendion, produkowane w nadnerczach, jądrach (u mężczyzn) i jajnikach (u kobiet), a ich synteza i wydzielanie są zróżnicowane w zależności od płci i etapu życia.
- Androgeny są niezbędne dla kształtowania cech płciowych, funkcji rozrodczych (np. libido, spermatogeneza), utrzymania masy mięśniowej i kości, a także mają znaczący wpływ na samopoczucie psychiczne i funkcje poznawcze u obu płci.
- Zarówno nadmierny (hiperandrogenizm), jak i obniżony (hipoandrogenizm) poziom androgenów prowadzi do szeregu specyficznych dla płci i wieku objawów klinicznych, obejmujących m.in. problemy z płodnością, zaburzenia libido i zaburzenia nastroju.
- Pomiar poziomu androgenów stanowi istotne narzędzie diagnostyczne. Rutynowo bada się poziom tych hormonów we krwi. Można je również oznaczyć w ślinie.
FAQ. Androgeny: często zadawane pytania
Androgeny to testosteron, DHEA, DHEA-S i androstendion.
Androgeny u mężczyzn produkowane są przede wszystkich w jądrach, niewielka część produkowana jest przez nadnercza. U kobiet androgeny syntetyzowane są w nadnerczach i w jajnikach.
W badaniach pacjentów z zespołem stresu pourazowego zaobserwowano podwyższone poziomy dehydroepiandrosteronu (DHEA). Z drugiej strony obserwuje się, że niskie poziomy androgenów u mężczyzn związane są z wyższymi wskaźnikami lęku i depresji.
Z kolei androgenizacja – podwyższone poziomy tych hormonów – u kobiet sprzyja odporności na stres, modyfikuje zachowania związane z lękiem.
Poziom androgenów wzrasta w przypadku zaburzeń pracy nadnerczy, osi nadnercza-przysadka, jąder lub jajników.
Bibliografia
- https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/1321,androgeny-nadnerczowe
- https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/1314,diagnostyka-laboratoryjna-w-zaburzeniach-czynnosci-kory-nadnerczy
- Tkaczuk-Włach J., Sobstyl M., Jakiel G., Androgeny u kobiet pomenopauzalnych, Przegląd Menopauzalny 2013; 2: 180–184, DOI: https://doi.org/10.5114/pm.2013.35083
- https://www.alab.pl/centrum-wiedzy/od-zmeczenia-do-maksymalnej-wydajnosci-jak-wolny-testosteron-moze-wplywac-na-poziom-energii/
- https://www.alab.pl/centrum-wiedzy/testosteron-u-kobiet-co-oznacza-nieprawidlowy-wynik/
- Wrzosek M, Woźniak J, Włodarek D. The causes of adverse changes of testosterone levels in men. Expert Rev Endocrinol Metab. 2020 Sep;15(5):355-362. doi: 10.1080/17446651.2020.1813020. Epub 2020 Oct 20. PMID: 33076711.
- Bedgood D, Boggiano MM, Turan B. Testosterone and social evaluative stress: the moderating role of basal cortisol. Psychoneuroendocrinology. 2014 Sep;47:107-15. doi: 10.1016/j.psyneuen.2014.05.007. Epub 2014 May 17. PMID: 25001960.
