Niedobór żelaza w organizmie to jeden z najczęstszych niedoborów pokarmowych, powodujący m.in. anemię – czyli niedokrwistość z niedoboru żelaza. Jakie są objawy niedoboru żelaza, dlaczego diagnoza musi być potwierdzona badaniami laboratoryjnymi i jakie badania wykonać?
Aby łatwiej uświadomić sobie, które badania są rekomendowane i kiedy, opiszemy krótko, w jaki sposób żelazo wchłania się w naszym organizmie, gdzie jest magazynowane i jak organizm nim gospodaruje.
Spis treści
- Wchłanianie, transport i magazynowanie żelaza w organizmie człowieka
- Jakie są objawy niedoboru żelaza w organizmie człowieka?
- Czy niedobór żelaza w organizmie jest groźny?
- Przyczyny niedoboru żelaza w organizmie człowieka
- Przyczyny niedoboru żelaza u kobiet
- Jak zdiagnozować niedobór żelaza?
- Niedobór żelaza – badania krwi. Ścieżka diagnostyczna
- Jak uzupełnić niedobór żelaza organizmie?
- Niedobór żelaza: podsumowanie informacji w pigułce
- FAQ – niedobór żelaza – najczęściej zadawane pytania
Wchłanianie, transport i magazynowanie żelaza w organizmie człowieka
Wchłanianie żelaza
Żelazo wchłania się w głównie w dwunastnicy, poza tym w jelicie cienkim. W typowej diecie jest ok. 6 mg żelaza /1 000 kcal, z czego wchłania się średnio ok. 10%. Żelazo w diecie występuje w dwóch postaciach:
- hemowej – wchłania się 5-35%
- niehemowej (jonów żelazawych) – wchłania się 2-20%.
Co zwiększa wchłanianie żelaza?
Żelazo wchłania się dopiero w dwunastnicy, jednak pewną rolę odgrywa również żołądek. Kwaśne pH żołądka sprzyja wchłanianiu żelaza niehemowego, sprzyja temu odpowiednia ilość kwasu solnego.
Poza tym absorpcja zwiększa się w przypadku:
- białka zwierzęcego,
- obecności witaminy C,
- obecności kwasów organicznych, np. kwasu jabłkowego lub kwasu winowego.
>> O właściwościach witaminy C przeczytasz więcej w artykule: Witamina C – niewielka cząsteczka o wielkim znaczeniu
Co hamuje wchłanianie żelaza?
Wchłanianie żelaza zmniejszają:
- wapń, cynk, miedź, mangan – dlatego nie należy przyjmować preparatów żelaza w produktach typu multiwitamina,
- polifenole – zawarte w kawie, herbacie,
- błonnik,
- kwas szczawiowy, fosforany, fityniany i białko sojowe,
- leki – allopurinol, preparaty wapnia, niektóre antybiotyki.
Zaburzenia wchłaniania żelaza obserwowane są również, jeśli skrócony jest pasaż jelitowy. Problemy z wchłanianiem żelaza niehemowego występują pod wpływem leków zwiększających pH żołądka lub zmniejszających produkcję soku żołądkowego. Należą do nich m.in. preparaty „na zgagę”, czyli inhibitory pompy protonowej.
>> Warto przeczytać też: Fosforany bezpostaciowe w moczu – co oznaczają? Przyczyny występowania
Transport żelaza w organizmie
Żelazo transportowane jest we krwi za pomocą białka transportującego – transferyny. Jest to główny transporter żelaza w osoczu, przenoszący je do miejsc magazynowania. Jest to jeden z parametrów gospodarki żelazem, możliwy do oznaczenia we krwi.
Transferyna produkowana jest w wątrobie, zawiera ok. 3-7 mg żelaza. Szybkość syntezy tego białka jest odwrotnie skorelowana z zapasami żelaza. Gdy są one wyczerpane, jej synteza i zwiększa się stężenie w osoczu.
Zapasy żelaza w organizmie
Następnym poziomem gospodarki żelazem są tkanki, gdzie żelazo jest magazynowane i aktywnie wykorzystywane. Zapasy żelaza to:
- mięśnie – mioglobina (ok. 300 mg)
- wątroba – ferrytyna (ok. 1 000 mg)
- szpik kostny (ok. 300 mg)
- krążące erytrocyty (ok. 2 500 mg).
Na tym etapie możliwe jest zbadanie poziomu ferrytyny, która jest bardzo dobrym parametrem wskazującym, jak duże mamy magazyny żelaza, oraz parametry czerwonokrwinkowe widoczne w morfologii.
| CIEKAWOSTKA: Największym magazynem żelaza w organizmie są krwinki czerwone, czyli erytrocyty. Do dziennej produkcji 20 mld erytrocytów potrzeba 20 mg żelaza, które w większości pochodzi ono z rozpadłych erytrocytów, a tylko 1-2 mg z żelaza wchłoniętego w przewodzie pokarmowym. Taką samą niewielką ilość każdy człowiek traci codziennie ze złuszczającym się naskórkiem i nabłonkiem jelitowym. |
>>Chcesz sprawdzić, jak duże masz zapasy żelaza w organizmie? Badanie poziomu ferrytyny zrobisz w ALAB laboratoria – sprawdź zakres pakietu:<<
Jakie są objawy niedoboru żelaza w organizmie człowieka?
Niedobór żelaza w organizmie to jeden z najczęstszych niedoborów pokarmowych. Skutkiem niedoboru żelaza jest anemia, czyli niedokrwistość.
Zmniejszanie się zasobów żelaza w organizmie przebiega etapami, objawy niedoborów rozwijają się stopniowo.
Początkowo zmniejszenie zasobów żelaza może nie dawać żadnych objawów klinicznych, następnie pacjent zaczyna odczuwać pewne dolegliwości, które rozwijają się w objawy fizykalne spowodowane tkankowym niedoborem żelaza.
Rozwój objawów zależy w dużym stopniu od szybkości wyczerpywania się zapasów żelaza. W powoli rozwijającej się niedokrwistości u niektórych osób adaptacja jest tak dobra, że wyraźne objawy zmuszające chorego do poszukiwania pomocy, mogą pojawić się, dopiero kiedy stężenie hemoglobiny jest bardzo niskie.
Skutki niedoboru żelaza mogą być widoczne w różnych narządach i tkankach organizmu człowieka.
- Symptomy ogólnoustrojowe to osłabienie, zmęczenie, brak łaknienia.
- Objawy skórne niedoboru żelaza to bladość skóry, zajady w kącikach ust, wypadanie włosów, problemy z paznokciami (rozdwajanie, podłużne bruzdy, łamliwość paznokci, koilonychia – wklęsła płytka).
- Objawy neurologiczne i psychiczne niedoboru żelaza – senność, zwiększona drażliwość, mniejsza sprawność intelektualna, zaburzenia koncentracji.
- Osłabienie systemu immunologicznego – częste infekcje, zwłaszcza u dzieci.
- Mniejsza wytrzymałość fizyczna, mniejsza tolerancja wysiłku, zmęczenie.
>> Warto przeczytać także: Ciągłe zmęczenie, chroniczne zmęczenie – jakie badania wykonać?
| CIEKAWOSTKA: Żelazo jest niezbędnym składnikiem wszystkich organizmów żywych, z wyjątkiem bakterii z rodzaju Lactobacillus i Bacillus. |
>> Poziom żelaza w organizmie ocenisz za pomocą odpowiednich badań. Kompleksowy pakiet diagnostyczny znajdziesz w ALAB laboratoria:
Czy niedobór żelaza w organizmie jest groźny?
Jeśli niedobór żelaza narasta powoli, organizm przystosowuje się do funkcjonowania w takich warunkach i – poza gorszym funkcjonowaniem – nie jest to stan groźny dla zdrowia i życia.
Ciężka anemia to stan, w którym poziom hemoglobiny spada poniżej 8 g/dl, natomiast anemia zagrażająca życiu to hemoglobina poniżej 6,5 g/dl.
Przyczyny niedoboru żelaza w organizmie człowieka
Niedobór żelaza w organizmie może wystąpić na skutek:
- zwiększonej jego utraty – najczęstsza przyczyna braku żelaza to utrata krwi. U miesiączkujących kobiet jest to utrata krwi z menstruacją. U kobiet po menopauzie i u mężczyzn jest to podkrwawianie z przewodu pokarmowego, którego przyczyną może być rak jelita grubego.
- zwiększonego zapotrzebowania – dominująca przyczyna u kobiet w ciąży oraz u dzieci i młodzieży.
- niewystarczająca ilość żelaza w diecie – przyczyna również spotykana u dzieci i młodzieży, ale również u osób na restrykcyjnych dietach lub z niewłaściwym stylem odżywiania (żywność przetworzona).
- złe wchłanianie w przewodzie pokarmowym – jest to stosunkowo rzadka przyczyna, u podłoża tego mechanizmu może leżeć celiakia, zanikowe zapalenie błony śluzowej żołądka, zakażenie H. pylori lub pasożytami. Do zaburzeń wchłaniania żelaza mogą prowadzić również niektóre leki.
| WAŻNE: Niedokrwistość z niedoboru żelaza u mężczyzny oraz u kobiety po menopauzie zawsze jest wskazówką do pogłębienia diagnostyki w kierunku raka jelita grubego. |
>> Może Cię zainteresować: Niskie stężenie ferrytyny we krwi – o czym może świadczyć, jak podnieść jej poziom?
Przyczyny niedoboru żelaza u kobiet
Kobiety (ze względu na fakt miesiączkowania) są bardziej narażone na występowanie niedoboru żelaza w organizmie oraz niedokrwistości spowodowanej tym niedoborem. Jednak – jak pisaliśmy wyżej – zanim dojdzie do niedokrwistości, parametry gospodarki żelazem przechodzą przez różne etapy, w których poziom ferrytyny i poziom żelaza w organizmie mogą odbiegać od schematu. Czasem dzieje się tak z powodu faktu, iż kobieta suplementuje żelazo, co znajduje odzwierciedlenie w prawidłowym jego poziomie we krwi, ale pozostałe parametry są niewyrównane. Przykłady w tabeli poniżej.
| Poziom żelaza | Poziom ferrytyny | Interpretacja |
| w normie | obniżony | ciąża – niedokrwistość z niedoboru żelaza |
| obniżony | prawidłowy | menstruacja |
| obniżony | obniżony | niedokrwistość z niedoboru żelaza |
| podwyższony | w normie | środki antykoncepcyjne |
>> Przeczytaj także: Najczęstsze rodzaje anemii i ich przyczyny
Jak zdiagnozować niedobór żelaza?
Niedobór żelaza w organizmie widoczny jest w morfologii. Druga grupa wskaźników to oznaczenia związane z samym żelazem.
W morfologii krwi niedobór żelaza może być widoczny w obniżonej liczbie erytrocytów, a także w stężeniu hemoglobiny. Należy jednak pamiętać, iż są to wskaźniki, które bardzo długo pozostają prawidłowe, pomimo faktu, iż magazyny żelaza mogą się już wyczerpywać.
Dlatego do kanonu laboratoryjnych badań diagnostycznych w niedoborach żelaza należą:
- ferrytyna – białko magazynujące żelazo, posiadające zdolność szybkiego uwalniania i wiązania tego pierwiastka. Ocenia się, iż 1 ng.ml ferrytyny to ok. 8 mg zmagazynowanego żelaza. Obniżenie stężenia ferrytyny jest wskaźnikiem wyprzedzającym pojawienie się niedokrwistości; im niższy poziom tego białka we krwi, tym bardziej prawdopodobny jest niedobór żelaza. Niskie stężenie ferrytyny stwierdza się jeszcze tylko w przypadku dwóch innych stanów – w niedoborze witaminy C i w niedoczynności tarczycy.
- transferyna i TIBC – transferyna to białko transportujące żelazo we krwi, natomiast TIBC (Total Iron Binding Capacity) jest wskaźnikiem oznaczającym zdolność wiązania żelaza przez transferynę. Jest to wskaźnik pośrednio wskazujący na ilość tego białka we krwi.
>> Więcej o znaczeniu morfologii krwi dla zdrowia przeczytasz w artykule: Morfologia krwi – badanie, które może uratować życie!
Jak interpretować wyniki – poziom ferrytyny i hemoglobiny a niedobór żelaza
| Poziom ferrytyny | Poziom hemoglobiny | Możliwe rozpoznanie |
| w normie | w normie | brak niedoborów żelaza |
| poniżej normy | w normie | niedobór żelaza |
| poniżej normy | poniżej normy | niedokrwistość z niedoboru żelaza |
| w normie | poniżej normy | niedokrwistość z innej przyczyny |
>> Poziom żelaza możesz sprawdzić podczas badań diagnostycznych w laboratoriach ALAB:<<
Niedobór żelaza – badania krwi. Ścieżka diagnostyczna
- Niedobór żelaza – etap początkowy
Organizm człowieka potrafi magazynować żelazo i sięgać po te zapasy w sytuacji, gdy w diecie jest go za mało. Z tego powodu na początkowym etapie niedoborów, stężenie żelaza we krwi będzie jeszcze prawidłowe, natomiast obniżony jest poziom ferrytyny. Inne parametry, np. poziom hemoglobiny, liczba krwinek czerwonych w morfologii jest jeszcze prawidłowa.
- Niedobór żelaza – niedokrwistość utajona
Jeśli niedobór żelaza w organizmie pogłębia się, stężenie ferrytyny pozostaje niskie, dołączyć może niedobór żelaza oraz transferyny. Na tym etapie parametry czerwonokrwinkowe (liczba erytrocytów oraz objętość krwinki, stężenie hemoglobiny) nadal będą prawidłowe – żelazo kierowane jest do szpiku kostnego, aby zabezpieczyć jego funkcjonowanie.
- Niedobór żelaza – niedokrwistość jawna
Jest to ostatni etap niedoboru żelaza, gdzie wszystkie parametry gospodarki żelazem są niskie. W wynikach badań laboratoryjnych widoczny jest niedobór żelaza, niedobór ferrytyny, niedobór transferyny oraz zmniejszone stężenie hemoglobiny w morfologii.
Jak uzupełnić niedobór żelaza organizmie?
Uzupełnianie braków żelaza zależy od stopnia jego niedoboru. Jeśli występuje niedokrwistość, konieczne jest podawanie preparatów żelaza, drogą doustną lub pozajelitowo. Leczenie anemii jest procesem długotrwałym, zazwyczaj trwa 3-6 miesięcy. W przypadku obfitego miesiączkowania może być konieczne okresowe podawanie żelaza. Konieczna jest również dbałość o dietę bogatą w żelazo.
>> Przeczytaj także: Suplementacja i leczenie preparatami żelaza w stanach niedoborów i w niedokrwistości
Niedobór żelaza: co jeść, żeby podnieść jego poziom?
Jeśli niedobór żelaza jest na etapie początkowym, można zadbać o odpowiednią dietę.
>> Więcej o diecie w anemii i przykładowy jadłospis przeczytasz w artykule: Dieta w anemii. Co jeść, by zmniejszyć niedobory żelaza?
Niedobór żelaza: podsumowanie informacji w pigułce
Niedobory żelaza w organizmie pojawiają się stopniowo. Pierwszym etapem jest zmniejszenie się zapasów żelaza. Drugi etap to niedokrwistość utajona, w którym następuje całkowite wyczerpanie zapasów żelaza, ale poziom hemoglobiny jest jeszcze prawidłowy. Trzeci etap to niedokrwistość jawna.
Nie ma jednego wskaźnika laboratoryjnego określającego poziom żelaza w organizmie na każdym etapie niedoborów. Aby prawidłowo zdiagnozować ten stan, należy zazwyczaj wykonać kilka badań jednocześnie.
FAQ – niedobór żelaza – najczęściej zadawane pytania
Prawidłowa morfologia i niedobór żelaza oznacza, iż pacjent jest na początkowym etapie anemii – jest to tzw. niedokrwistość utajona. Jest to etap, w którym należy wdrożyć postępowanie zapewniające wyrównanie niedoborów.
Bibliografia
- Ciborowska H., Rudnicka A., Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
- Gertig H., Przysławski J., Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015
- https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/724,gospodarka-zelazem
- https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/725,niedokrwistosc-z-niedoboru-zelaza
