Spis treści:

1. Perimenopauza – pierwszy etap menopauzy
2. Postmenopauza
3. Jak rozpoznać menopauzę?
4. Objawy menopauzy – leczenie
5. Jakie choroby mogą towarzyszyć menopauzie?

Czy można się przygotować na menopauzę i co należy o niej wiedzieć? Jakie badania laboratoryjne mogą potwierdzić menopauzę?

Menopauza to okres obejmujący 12 miesięcy po ostatniej miesiączce, związany z fizjologicznym wygasaniem czynności jajników. Słowo menopauza oznacza dosłownie zaprzestanie miesiączkowania (grec. men — miesiąc, pausis — pauza) i u większości kobiet w Polsce ma miejsce w wieku 50-51 lat.

Perimenopauza – pierwszy etap menopauzy

Jednak sama menopauza jest dłuższym procesem. Zaczyna się perimenopauzą (w wieku ok. 43 lat), czyli okresem, gdy zaczynający się niedobór hormonów płciowych powoduje, iż pojawiają się zaburzenia cyklu miesiączkowego (np. skąpe i długie krwawienia lub obfite i bardzo krótkie, nieregularne miesiączki – raz na kilka miesięcy lub co 14 dni). Kobieta z perimenopauzą może zacząć również odczuwać objawy kojarzone z przekwitaniem, czyli:

• uderzenia gorąca, nocne poty,
• kołatania serca, zwiększone ciśnienie krwi, obrzęki nóg,
• bóle i zawroty głowy, zaburzenia snu,
• obrzęki i silne bóle piersi,
• bóle pleców, bóle w podbrzuszu.

Jest to właściwy czas, aby przygotować się do nadchodzących dalszych zmian i zacząć zmieniać nawyki żywieniowe oraz rozpocząć aktywność fizyczną (jeśli do tej pory prowadziłyśmy wyłącznie siedzący tryb życia). Pamiętajmy, iż aktywność fizyczna nie oznacza, że musimy codziennie chodzić na siłownię. Wskazany jest umiarkowany ruch (np. spacery, nordic walking), trwający co najmniej 30-45 minut pięć razy w tygodniu.

Nasilenie objawów towarzyszących menopauzie jest sprawą indywidualną. Ocenia się, iż u ok. 25% objawy są uciążliwe i nasilone, ok. 25-30% nie odczuwa ich wcale. Pozostałe kobiety odczuwają je w stopniu łagodnym i umiarkowanym. Badania wskazują, iż na nasilenie objawów wpływa np. aktywność fizyczna – im większa częstotliwość, intensywność oraz różnorodność aktywności fizycznej, tym mniejsze są objawy wypadowe. Również kobiety z prawidłowym BMI oraz obwodem talii mniejszym niż 80 cm łagodniej przechodzą menopauzę.

Postmenopauza

WHO jako okres pomenopauzalny określa czas od wystąpienia ostatniej miesiączki do końca życia kobiety. W Polsce średni czas życia kobiety wynosi 80 lat, co oznacza, iż 1/3 jej życia przypada na okres postmenopauzy. Etap postmenopauzy u większości kobiet łączy się z ustaniem objawów, jeśli były odczuwane do tej pory. U pewnego odsetka kobiet uderzenia gorąca czy zlewne poty mogą się jednak utrzymywać przez dłuższy czas, u niektórych nawet do końca życia.

Jak rozpoznać menopauzę?

Opisane powyżej objawy menopauzy mogą być wywołane również innymi przyczynami, dlatego warto potwierdzić rozpoznanie kliniczne badaniami laboratoryjnymi.

Jakie badania warto zrobić? Kluczowa zmiana, jaka zachodzi w czasie menopauzy, to zaprzestanie pracy jajników i stopniowe zmniejszanie produkcji estradiolu. W odpowiedzi na tę zmianę, przysadka mózgowa zwiększa wydzielanie hormonów FSH i LH, aby „przekonać” jajniki do większej produkcji estradiolu. Dlatego w początkowej fazie menopauzy stężenie FSH oraz LH rośnie.

Z czasem możliwości dalszej produkcji estradiolu wyczerpują się całkowicie, jego poziom nieodwołalnie spada. W ślad za tym następuje ograniczenie wydzielania LH i FSH, stężenie tych hormonów we krwi również się zmniejsza.

Badania hormonalne, które poleca się wykonać w celu potwierdzenia rozpoczęcia procesu menopauzy obejmują:

• estradiol
• FSH i LH

Badania wykonuje się z krwi żylnej. Jeśli kobieta jeszcze miesiączkuje, powinny być wykonane pomiędzy 3-5. dniem cyklu, licząc od pierwszego dnia miesiączki.

Objawy menopauzy – leczenie

Najważniejszą rolę w zmniejszaniu nasilonych objawów wypadowych menopauzy odgrywa hormonoterapia zastępcza (HTZ). Głównym wskazaniem do stosowania HTZ są objawy wynikające z niedoboru estrogenów, natomiast nie stosuje się hormonoterapii tylko w celu zapobiegania chorobom sercowo-naczyniowym lub osteoporozie. Rekomendacje podkreślają konieczność indywidualizacji terapii, tak aby maksymalizować korzyści i zmniejszać potencjalne ryzyko.

Współczesna HTM powinna polegać na podawaniu hormonów bioidentycznych, nie hormonów syntetycznych. Rekomendowane są niskie dawki estrogenów doustnych – 1 mg/d lub 50 mcg/d przezskórnie. Jeśli u kobiety zachowana jest macica, niezbędna jest dawka progestagenów w postaci mikronizowanego progesteronu lub dydrogesteronu.

Dostępna literatura medyczna wskazuje, iż estrogeny mają korzystny wpływ na stężenie lipidów, insuliny i glukozy we krwi, zmniejszają ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.

Wiele kobiet obawia się stosowania hormonalnej terapii menopauzalnej, ponieważ boją się zwiększenia ryzyka raka piersi. Nowoczesne leki minimalizują to ryzyko i prawdopodobny wzrost ryzyka rozwoju raka piersi pod wpływem HTM jest niewielki i porównywalny z ryzykiem wywołanym wzrostem masy ciała po menopauzie o 5 kg. Kluczowym elementem jest stosowanie odpowiedniego progesteronu – najkorzystniejszy profil wykazana dla mikronizowanego progesteronu i dydrogesteronu. Jednak nie zaleca się stosowania HTM u kobiet po leczeniu raka piersi.

Jakie choroby mogą towarzyszyć menopauzie?

Estradiol jest hormonem, który u kobiet wykazuje działanie ochronne na układ sercowo-naczyniowy oraz układ kostny. Z tego powodu po wygaśnięciu czynności jajników przez menopauzę rośnie ryzyko wystąpienia pewnych chorób. Są to:

• osteoporoza – dlatego należy pamiętać o prawidłowej podaży wapnia oraz witaminy D (koniecznie należy wykonywać badania laboratoryjne określające stężenie witaminy D we krwi). Profilaktyką osteoporozy jest właściwa aktywność fizyczna.
• choroby sercowo-naczyniowe – po menopauzie obserwuje się wzrost zachorowalności kobiet na choroby układu krążenia – nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną serca, miażdżycę. Obserwuje się również wzrost poziomu cholesterolu.
• zaburzenia gospodarki węglowodanowej – cukrzyca i insulinooporność
• otyłość
• wzrost ryzyka nowotworów – m. in. raka piersi, raka jajnika

Wzrost ryzyka występowania tych chorób powinien być wskazówką dla wszystkich kobiet 40/50+, aby regularnie wykonywać badania profilaktyczne. Aby ułatwić paniom dostęp do tych badań w ALAB laboratoria skomponowaliśmy – specjalnie dla kobiet w tym wieku – pakiety badań, które obejmują testy wskazujące na ryzyko rozwoju chorób okresu menopauzy i postmenopauzy.

Spis treści:

1. Od czego zależy równowaga hormonalna i jakie mogą być przyczyny zaburzeń hormonalnych u kobiet?
2. Cykl menstruacyjny – podstawowe parametry gospodarki hormonalnej kobiety
   • Estradiol
   • Progesteron
   • LH i FSH
3. Pozostałe hormony płciowe u kobiet wpływające na ich organizm
   • Hormony androgenne – testosteron, androstendion, DHEA-S
   • Prolaktyna
   • SHBG
   • AMH – hormon anty-Müllerowski
4. Kiedy wykonywać badania hormonalne u kobiet? Czy warto robić takie badania profilaktycznie?
5. Jakie objawy powinny skłonić kobietę do wykonania badań hormonalnych?
6. W którym dniu cyklu należy wykonywać badania hormonalne? Dlaczego niektóre z nich należy robić w konkretnych dniach?
7. Do jakiego lekarza należy się zgłosić w celu leczenia zaburzeń hormonalnych u kobiet?

Od czego zależy równowaga hormonalna i jakie mogą być przyczyny zaburzeń hormonalnych u kobiet?

Równowaga hormonalna kobiety zależy od prawidłowego funkcjonowania osi podwzgórze-przysadka-jajnik. Oś funkcjonuje na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego, w którym GnRH (gonadoliberyna) produkowana przez podwzgórze jest sygnałem do uwolnienia LH (lutropiny) i FSH (folikulotropiny) przez przysadkę mózgową. Uwolnione do krwiobiegu hormony stymulują jajnik do produkcji estrogenu i progesteronu, w zależności od fazy cyklu menstruacyjnego. Wzrost stężenia hormonów płciowych u kobiet – estrogenu lub progesteronu jest informacją dla wyższych pięter osi, aby zmniejszyć produkcję GnRH, a następnie LH i FSH, co z kolei minimalizuje stężenia estradiolu czy progesteronu. Nieprawidłowości wydzielania na każdym szczeblu tej osi (w podwzgórzu, w przysadce czy w jajniku) mogą być przyczyną zaburzeń hormonalnych u kobiet.

Na funkcjonowanie osi podwzgórze-przysadka-jajnik wpływa przewlekły stres. Pod wpływem stresu nadnercza zaczynają wydzielać kortyzol (zwany hormonem stresu). Ma on niekorzystny wpływ na gospodarkę węglowodanową, ale również hamuje wydzielanie hormonów podwzgórza – GnRH. Pociąga to za sobą zmniejszenie wydzielania LH i FSH, a następnie problemy z wydzielaniem hormonów jajnikowych i prolaktyny.

Zaburzenia hormonalne u kobiet mogą być pierwotne lub wtórne. Pierwotne zaburzenia hormonalne u kobiet pojawiają się przed okresem dojrzewania i są uwarunkowane genetycznie. Zmiany zlokalizowane w chromosomach płciowych powodują, iż u dziewczynki nie rozwijają się w ogóle drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe, efektem czego jest brak dojrzewania płciowego.

Wtórne zaburzenia hormonalne u kobiet występują w późniejszych okresach życia kobiety. Mogą być spowodowane niewydolnością jajników lub guzami przysadki mózgowej, które produkują w nadmiarze np. prolaktynę. Możemy mieć wreszcie do czynienia z przedwczesną menopauzą, czyli stanem, w którym jajniki przestają produkować hormony płciowe.

Cykl menstruacyjny – podstawowe parametry gospodarki hormonalnej kobiety

Cykl menstruacyjny u kobiety składa się z dwóch faz, w każdej z nich dominuje inny hormon.

Estradiol 

Estradiol to żeński hormon płciowy produkowany w jajnikach. Prawidłowy poziom estradiolu warunkuje wystąpienie owulacji i zapłodnienie. Poziom estradiolu jest najniższy na początku I fazy cyklu, następnie stopniowo rośnie i osiąga najwyższe stężenia ok. 24 godziny przed owulacją. Estradiol dominuje w pierwszej fazie cyklu.

Poziom tego hormonu jest wyższy u kobiet w okresie reprodukcyjny, spada z początkiem menopauzy. Ponieważ estradiol jest dla kobiet hormonem ochronnym – odgrywa ważną rolę w utrzymaniu prawidłowego poziomu cholesterolu oraz metabolizmu tkanki kostnej – spadkowi stężenia towarzyszy wzrost ryzyka chorób sercowo-naczyniowych oraz osteoporozy u kobiet po 50 r.ż.

Progesteron

Żeński hormon płciowy ważny dla II fazy cyklu, który dominuje po owulacji. Jest podstawowym żeńskim hormonem, który należy zbadać, aby stwierdzić, czy kobieta ma cykle owulacyjne – w tym celu badanie progesteronu należy wykonać w 21-25. dniu cyklu.

Podstawową funkcją progesteronu jest wpływ na zmiany w błonie śluzowej macicy, aby przygotować ją do ewentualnego zagnieżdżenia się zapłodnionego zarodka. Jeśli nie dochodzi do zapłodnienia, poziom tego hormonu gwałtownie spada, błona śluzowa macicy zaczyna się złuszczać i obserwujemy miesiączkę.

LH i FSH

LH i FSH to hormony wydzielane przez przysadkę mózgową, regulujące wydzielanie hormonów przez jajniki. Rolą FSH jest stymulacja wydzielania estradiolu w pierwszej fazie i progesteronu w drugiej fazie cyklu. Ponadto odpowiada on za wzrost i dojrzewanie komórek jajowych.

Prawidłowy poziom hormonu LH odpowiada za pękanie dojrzałego pęcherzyka Graafa i owulację, czyli uwolnienie komórki jajowej. Szczyt wydzielania tych hormonów notuje się w środku cyklu miesiączkowego.

Pozostałe hormony płciowe u kobiet wpływające na ich organizm 

Hormony androgenne – testosteron, androstendion, DHEA-S

Nie są to hormony kojarzone z hormonami żeńskimi, jednak ich wydzielanie w nadmiarze ma konsekwencje w postaci objawów takich jak nadmierny trądzik, łojotok, hirsutyzm. Badania hormonów androgennych należy wykonywać w I fazie cyklu, pomiędzy 3. a 5. dniem, licząc od pierwszego dnia miesiączki.

Prolaktyna

Prolaktyna jest hormonem wydzielanym przez przysadkę mózgową. Fizjologicznie podwyższony poziom prolaktyny stwierdza się w ciąży oraz w czasie laktacji. Ciekawostką jest, iż nazwa prolaktyna pochodzi właśnie od jednej z funkcji tego hormonu, czyli stymulowania u ssaków laktacji. Niestety podwyższony poziom prolaktyny poza tymi okresami życia kobiety przyczynia się do problemów z zajściem w ciążę i nieregularnych miesiączek. Dlatego powinno to być jedno z podstawowych badań hormonalnych wykonywanych w diagnostyce przyczyn niepłodności oraz przyczyn zaburzeń miesiączkowania. Badanie poziomu prolaktyny można wykonać w dowolnym dniu cyklu, ale w godzinach porannych.

Dowiedz się więcej o prolaktynie – jej funkcjach i przyczynach hiperprolaktynemii

SHBG

SHBG należy do kategorii badań hormonalnych, jednak jest to w istocie produkowane w wątrobie białko, którego rolą jest transport hormonów androgennych. Badanie SHBG jest wykonywane w diagnostyce zespołu policystycznych jajników (PCOS), w diagnostyce przyczyn niepłodności i zaburzeń miesiączkowania. U kobiet cierpiących na zespół policystycznych jajników poziom tego białka jest niski, ponieważ większa jego pula połączona jest z krążącymi we krwi androgenami. Poziom białka SHBG powinno się badać w fazie folikularnej, w 3-5. dniu cyklu.

AMH – hormon anty-Müllerowski

AMH produkowany jest przez komórki ziarniste jajników, otaczające komórki jajowe. Liczba komórek jajowych u każdej kobiety jest ograniczona, tzw. średnia rezerwa jajnikowa, czyli pula komórek, które mogą wziąć udział w zapłodnieniu – wynosi ok. 400 tys. i zmniejsza się wraz z wiekiem. Z tego powodu badanie poziomu AMH jest dobrym wskaźnikiem tej rezerwy i pozwala na określenie czasu, który danej kobiecie pozostał na urodzenie dziecka. Poziom AMH jest wprost proporcjonalny do liczby pęcherzyków, im jest wyższy, tym wyższy poziom rezerwy jajnikowej.

AMH, jako kryterium pomocnicze, jest również cennym badaniem w diagnostyce zespołu policystycznych jajników (PCOS). Stężenie AMH u pacjentek z tym zespołem jest wysokie, ponieważ ich jajniki zawierają bardzo dużo komórek ziarnistych produkujących AMH. Połączenie tego kryterium z objawami takimi jak problemy z miesiączką, otyłość, insulinooporność jest ważną wskazówką dla lekarza, iż mamy do czynienia z PCOS. Pomiar stężenia AMH możemy wykonać w każdym dniu cyklu.

Dowiedz się więcej o AMH i jego znaczeniu dla kobiecego organizmu

Kiedy wykonywać badania hormonalne u kobiet? Czy warto robić takie badania profilaktycznie?

Pytanie, kiedy wykonać badania hormonalne powinno zawierać dwojakiego rodzaju odpowiedź: w jakich sytuacjach je wykonać oraz w którym dniu cyklu. Na to drugie pytanie odpowiemy w dalszej części artykułu.

Zacznijmy od tego, czy badania hormonalne należy robić w celach profilaktycznych? Warto, aby każda dorosła, zdrowa kobieta, włączyła badania hormonalne do swojej profilaktyki, co może zapobiec rozwojowi poważniejszych zaburzeń w układzie endokrynologicznym. Badania hormonalne powinny być obowiązkowe dla kobiet, które chcą zajść w ciążę – wczesne wykrycie ewentualnych problemów pozwoli na szybszą interwencję lekarską.

Na pewno warto wykonać badania hormonalne w sytuacji, gdy pacjentka obserwuje u siebie objawy zaburzeń układu endokrynologicznego. Zrobienie tych badań przed wizytą u ginekologa lub endokrynologa przyspieszy diagnozę i ukierunkuje leczenie.

Jakie objawy powinny skłonić kobietę do wykonania badań hormonalnych?

• zaburzenia cyklu miesiączkowego: nieregularne miesiączki, przedłużające się krwawienia miesięczne lub bardzo obfite krwawienia, znaczące dolegliwości bólowe, dodatkowe krwawienia lub plamienia z dróg rodnych
• nasilenie objawów PMS (zespołu napięcia przedmiesiączkowego)
• zaburzenia nastroju, obniżone libido, pogorszenie samopoczucia 

Inne objawy, które powinny skłaniać do diagnostyki hormonalnej to problemy z zajściem w ciążę u osób, które się o nią starają, zwłaszcza jeśli ukończyły 35 r.ż.

Trzecia grupa pacjentek, która mogą skorzystać z diagnostyki hormonalnej, to osoby z objawami zespołu policystycznych jajników i objawami podwyższonego poziomu męskich hormonów płciowych. Są to nadmierny trądzik i łojotok, nadmierne owłosienie, zaburzenia miesiączkowania, niepłodność.

W którym dniu cyklu należy wykonywać badania hormonalne? Dlaczego niektóre z nich należy robić w konkretnych dniach?

Optymalnym czasem do wykonania badań hormonów płciowych u kobiety jest faza przedowulacyjna, pomiędzy 3. a 5. dniem cyklu, licząc od pierwszego dnia miesiączki. Dzieje się tak, ponieważ stężenie niektórych hormonów zależy od fazy cyklu miesięcznego, co zostało omówione szerzej w początkowej części artykułu. Aby postawić prawidłową diagnozę i podjąć leczenie, należy wykonać badania hormonalne w tym wąskim okienku czasowym.

Wyjątkiem od tej reguły jest badanie stężenia progesteronu, jeśli wykonujemy je w celu stwierdzenia, czy cykle menstruacyjne danej pacjentki są cyklami owulacyjnymi. Takie badanie zrobić w II fazie cyklu – między 21-25. dniem.

Istnieją również badania, w przypadku których dzień cyklu nie ma znaczenia – należą do nich prolaktyna oraz AMH.

Do jakiego lekarza należy się zgłosić w celu leczenia zaburzeń hormonalnych u kobiet?

Leczeniem zaburzeń hormonalnych u kobiet zajmuje się lekarz endokrynolog lub ginekolog. Jeśli podstawowym problemem pacjentki jest niepłodność i celem leczenia będzie zajście w ciążę, należy zgłosić się do ginekologa, który – np. w przypadku bezowulacyjnych cykli – wdroży hormonalną stymulację, aby pobudzić jajniki do produkcji pęcherzyków i aby wywołać owulację.

Natomiast pacjentki z zespołem policystycznych jajników, problemami z cerą i nadmiernym owłosieniem częściej zgłaszają się do lekarza endokrynologa, zwłaszcza że jest to schorzenie, które łączy się z innymi zaburzeniami hormonalnymi u kobiet, np. insulinoopornością.