Spis treści

1. Czym jest stres?
2. Biologiczna odpowiedź organizmu na stres
3. Jakie mogą być konsekwencje stresu? Czy każdy stres jest groźny?
4. Jakie badania laboratoryjne należy zrobić, gdy jesteśmy pod wpływem przewlekłego stresu?
5. Jak sobie radzić ze stresem?
6. Sytuacje stresowe, które mogą być szczególnie groźne dla zdrowia

Stres jest stałym zjawiskiem w naszym życiu i nie jesteśmy w stanie go uniknąć, chociaż często marzy nam się „życie bez stresu”. Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż stres jest również procesem, który mobilizuje nas do wysiłku, bezstresowe życie nie jest stanem pożądanym. To, czego musimy się nauczyć, to jak radzić sobie ze stresem i jak można poznać, że stres przestał być naszym przyjacielem.

Czym jest stres?

Słowo „stres” w języku polskim zostało zapożyczone z języka angielskiego, gdzie wyraz „stress” dosłownie oznacza „naprężenie”. Pojęcie stresu pojawiło się w literaturze naukowej w 1956 roku, doczekało się bardzo wielu naukowych wyjaśnień w dziedzinie medycyny i psychologii. W każdej z nich stres ma swoją definicję, która ewoluowała przez lata pod wpływem badań.

Czym jest stres? Najprościej mówiąc, jest to odpowiedź organizmu (reakcja) na bodźce, które zakłócają jego homeostazę (równowagę).

Biologiczna odpowiedź organizmu na stres

W reakcji na bodziec, będący również stresorem, w organizmie człowieka zachodzi szereg zmian. Ciało mobilizuje się do walki z zagrożeniem lub do ucieczki (reakcja walcz lub uciekaj), aktywuje układ współczulny, wydzielając adrenalinę i noradrenalinę. Dzięki temu rośnie ciśnienie krwi, przyspiesza akcja serca i oddech, ciało się poci, hamowane są procesy trawienia, a krew napływa do mięśni, serca i mózgu – organizm jest gotowy do natychmiastowego działania. Powyższe reakcje występują już kilka chwil po zadziałaniu stresora.

Kilka minut do kilku godzin po zadziałaniu stresora aktywowany jest inny mechanizm odpowiedzi na stres – oś podwzgórze – przysadka – nadnercza.

Podwzgórze wydziela hormon CRH (kortykoliberynę), który pobudza przysadkę do wydzielania ACTH. Ten ostatni działając na korę nadnerczy pobudza ją do wydzielania glikokortykosteroidów, głównie kortyzolu.

Jaką rolę pełni kortyzol w sytuacji stresowej i dlaczego jest wówczas potrzebny w większych ilościach?

Kortyzol jest hormonem, który odgrywa bardzo ważną rolę w regulacji gospodarki węglowodanowej, poprzez zwiększenie produkcji glukozy, zmniejszanie jej magazynowania oraz wpływając na zmniejszenie produkcji insuliny. Wszystkie te działania prowadzą do zwiększenia poziomu glukozy we krwi, co jest konieczne dla prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego i mózgu (paliwem dla komórek nerwowych jest właśnie glukoza). Ze względu na swoją rolę w reakcji organizmu na stres, kortyzol jest uznawany za laboratoryjny wskaźnik stresu.

Jakie mogą być konsekwencje stresu? Czy każdy stres jest groźny?

Odpowiedź na pytanie o konsekwencje stresu obrazuje wykres krzywej stresu. Jak widać, pewne bodźce wywołują w naszym organizmie tzw. eustres, który jest mobilizujący do działania. Początkowo obserwujemy lekkie pobudzenie, organizm uczy się i bez większych problemów radzi sobie z powstającym stresem. Jeśli tak się dzieje, stres nie jest bardzo silny lub długotrwały, organizm wraca do stanu wyjściowego i stres nie powoduje negatywnych skutków.

Jeśli natomiast stresor działa nadal, zasoby naszego organizmu zaczynają być na granicy wydolności, włącza się alarm. Jest to czas, kiedy powinniśmy pozwolić sobie na odpoczynek lub inną reakcję, która pomaga rozładować stres. Jeśli tego nie robimy, przekraczamy próg tolerancji, nasze ciało adaptuje się do takiego stanu i zaczyna działać w tzw. dystresie.

Adaptacja polega m.in. na ciągłym wydzielaniu substancji, które pomagają działać w warunkach stresu: adrenaliny i kortyzolu. Niestety, o ile krótkotrwałe ich działanie jest korzystne i mobilizuje nas do działania (np. poprzez pobudzenie, wzrost ciśnienia, wzrost poziomu glukozy jako substancji dostarczającej energii dla mózgu), to długotrwałe ich wydzielanie zaczyna niekorzystnie oddziaływać na nasze zdrowie. Rozwija się nadciśnienie tętnicze, nietolerancja glukozy i cukrzyca, osłabia się działanie układu immunologicznego i spada odporność.

Dodatkowym efektem działania kortyzolu jest zwiększenie apetytu, gromadzenie tkanki tłuszczowej i rozwój otyłości brzusznej, co nakłada się na wcześniej opisane efekty długotrwałego stresu. To jest moment, kiedy zwykły relaks może już nie wystarczyć, a organizm nie jest w stanie sam sobie poradzić z efektem powstającej kuli śnieżnej. Jest to czas, kiedy powinniśmy poszukać porady specjalisty – psychologa lub psychiatry oraz zrobić badania laboratoryjne krwi, które pomogą w diagnozie i leczeniu towarzyszących chorób somatycznych.

Jakie badania laboratoryjne należy zrobić, gdy jesteśmy pod wpływem przewlekłego stresu?

Jak napisaliśmy wyżej, markerem stresu jest kortyzol (hormon stresu) i to jest jedno z rekomendowanych badań. Biorąc jednak pod uwagę fakt niekorzystnego działania stresu na układ sercowo-naczyniowy i odporność, należałoby wykonać panel testów, który wskaże, w jakiej kondycji są te parametry zdrowotne, które mogą ulec pogorszeniu pod wpływem przewlekłego stresu, lub które wpływają na to, iż organizm ze stresem radzi sobie gorzej.

W ALAB laboratoria przygotowaliśmy trzy pakiety badań STRES, które można wykonać, gdy jesteśmy poddawani działaniu przewlekłego stresu.

• Pakiet STRES PODSTAWOWY STAN ZDROWIA przeznaczony jest dla pacjentów, którzy chcą skontrolować poziom tych parametrów krwi, które w stanie przewlekłego stresu mogą być zaburzone.

• Pakiet STRES oprócz ww. parametrów zawiera badanie poziomu kortyzolu oraz glutationu – najsilniejszego antyoksydantu naszego organizmu.

• Pakiet STRES KOMPLEKSOWY to aż 25 specjalistycznych badań, które głęboko wchodzą w diagnostykę stresu i jego skutków dla organizmu. Pakiet badań STRES KOMPLEKSOWY zawiera badania niestabilne, dlatego jest dostępny w wybranych punktach ALAB laboratoria.

Badaniem pomocnym w diagnostyce przewlekłego stresu jest badanie długości telomerów, czyli naszego wieku biologicznego. Jedną z przyczyn skracania się telomerów – a co za tym idzie wieku biologicznego – jest właśnie przewlekły stres. Dlatego badanie może być dobrym dopełnieniem PAKIETU STRES.

Jak sobie radzić ze stresem?

Umiejętność radzenia sobie ze stresem powinna być jedną z ważniejszych kompetencji współczesnego człowieka. Należy podkreślić, że powszechnie dostępne techniki radzenia sobie ze stresem – np. medytacja, mindfulness, aktywność fizyczna, spacery, posiadanie hobby, techniki oddechowe – są świetnym i często niedocenianym narzędziem. Zamiast tego chętniej sięgamy po suplementy diety, które albo wcale nie pomagają, albo pomagają na krótką metę. Jednak techniki te powinny być stosowane w początkowej fazie krzywej stresu, czyli w eustresie. Mogą być pomocne również wówczas, gdy organizm nieznacznie przekroczy próg tolerancji. Gdy jednak dochodzimy do stanu, w którym sami z trudem sobie ze stresem radzimy, lub przestajemy sobie z nim radzić, należy sięgnąć po pomoc psychologa lub psychiatry. Im wcześniej to zrobimy, tym lepiej – zarówno dla naszego zdrowia psychicznego, jak i fizycznego.

Sytuacje stresowe, które mogą być szczególnie groźne dla zdrowia

Wpływ stresu na organizm człowieka jest sprawą indywidualną. To, co jest dużym stresem dla jednej osoby, wcale nie musi nim być dla kogoś innego. Dlatego, aby ułatwić specjalistom i pacjentom ocenę stresorów w życiu człowieka, w 1967 roku stworzono Social Readjustment Rating Scale (SRRS) – proste narzędzie badawcze, służące do oceny stresorów (sytuacji stresowych). Badania wskazują, iż kumulacja dużej liczby jednostek stresowych w ciągu roku lub dwóch lat, wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia chorób somatycznych oraz problemów ze zdrowiem psychicznym.

Tabela – niektóre stresory (sytuacje stresowe) w skali stresu Holmesa

Artykuł został zaktualizowany 10.03.2025 r.

Kortyzol to jeden z najważniejszych hormonów ludzkiego organizmu, nazywany hormonem stresu. Czym jest kortyzol, jakie są jego funkcje, jakie mogą być objawy niedoboru i nadmiaru kortyzolu?

Spis treści

1. Kortyzol – co to takiego?
2. Stężenie kortyzolu a pora dnia
3. Funkcje kortyzolu – za co odpowiada kortyzol?
   • Kortyzol a stres
4. Nieprawidłowy poziom kortyzolu – konsekwencje
   • Hipokortyzolemia – obniżenie poziomu kortyzolu
   • Hiperkortyzolemia – kortyzol podwyższony
5. Badanie poziomu kortyzolu
   • Wskazania do badania kortyzolu

Kortyzol – co to takiego?

Kortyzol jest najważniejszym glikokortykosteroidem syntetyzowanym w korze nadnerczy. Odgrywa szczególnie istotną rolę w życiu codziennym, ponieważ w sytuacji stresu chroni człowieka przed spadkiem ciśnienia krwi, który mógłby doprowadzić do wstrząsu i śmierci.  

>>> Przeczytaj też: Nadnercza – budowa, funkcje, zaburzenia i diagnostyka

Kortyzol krążący we krwi jest w większości związany z białkami i jest to nieaktywna metabolicznie pula hormonu. Kortyzol związany jest z:

• białkiem wiążącym kortyzol (CBG) – wiąże 75% hormonu,
• albumina – wiąże ok. 15 % hormonu.  

Metabolicznie aktywna, odpowiadająca za efekty działania kortyzolu jest tylko niezwiązana z białkiem frakcja stanowiąca 5-10% puli hormonu znajdującego się w osoczu.

Kortyzol podlega inaktywacji w wątrobie poprzez sprzęganie z innymi substancjami i następnie jest wydalany przez nerki. Około 1% kortyzolu jest wydzielany w formie niezmienionej z moczem. Frakcja ta może być oznaczana w dobowej zbiórce moczu, co umożliwia ocenę ogólnego wydzielania kortyzolu. Frakcja wolna jest również oznaczana w ślinie.

Stężenie kortyzolu a pora dnia

Sekrecja kortyzolu charakteryzuje się rytmem dobowym, to znaczy cyklicznie zmiennym wydzielaniem w rytmie 24- godzinnym. Najwyższe stężenie kortyzolu obserwuje się w godzinach porannych, ze szczytem osiąganym koło godziny szóstej rano, potem stężenie kortyzolu obniża się stopniowo w ciągu dnia, najniższe występuje w godzinach późnowieczornych. W ciągu dnia niezależnie od rytmu dobowego, pod wpływem stresu, wysiłku fizycznego lub spożycia posiłku następuje wzrost  stężenia kortyzolu.

Funkcje kortyzolu – za co odpowiada kortyzol?

Wynikiem działania kortyzolu jest:

• zwiększony katabolizm białek,
• zwiększona produkcja białek i węglowodanów w  wątrobie,
• większe zużycie kwasów tłuszczowych do produkcji białek,
• wzrost stężenia ciał ketonowych we krwi,
• hamowanie układu immunologicznego łącznie z reakcjami alergicznymi i zapalnymi,
• prawidłowa odpowiedź organizmu na działanie amin katecholowych,
• adaptacja do czynników stresogennych.

Kortyzol a stres

Stres i wysiłek fizyczny, pobudzając oś podwzgórze-przysadka-nadnercza, powodują zwiększenie wydzielania kortyzolu, a co za tym idzie wzrost stężenia glukozy. Kortyzol wpływa również na poziom glikemii pomiędzy posiłkami, nie dopuszczając do niedocukrzenia przy dłuższym głodzeniu.  

Kortyzol, podobnie jak aldosteron, zwiększa wchłanianie zwrotne sodu i wody w kanalikach nerkowych, a nasila wydalanie jonów potasu. Tak samo działa w gruczołach ślinowych, potowych oraz w przewodzie pokarmowym, zwiększa również filtrację kłębuszkową.

Kortyzol w stężeniach fizjologicznych jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania kości (stymuluje syntezę kolagenu i przyspiesza różnicowanie osteoklastów).

>>> Przeczytaj też: Kolagen – czym jest, jakie pełni funkcje w organizmie, kolagenozy

Kortyzol hamuje wydzielanie gonadotropin, hormonu wzrostu i TSH. Zmniejsza konwersję tyroksyny do trijodotyroniny, a zwiększa do izomeru zwanego rewers T3 (rT3), hamuje też wydzielanie insuliny. Poprzez hamowanie syntezy białek wiążących hormony (CBG, SHBG, TBG) zwiększa stężenie wolnych frakcji hormonów w surowicy.

Hamuje proliferację monocytów, a także syntezę interleukin IL-1, IL-2, IL-3 i IL-6, TNF-α, interferonu γ. Zmniejsza liczbę krążących limfocytów, monocytów, eozynofili i bazofili, a zwiększa liczbę neutrofili obecnych w krążeniu obwodowym, hamując jednak ich migrację do tkanek. Wykazuje silne działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne.

Kortyzol ma istotny wpływ na układ sercowo-naczyniowy. Pobudza kurczliwość mięśnia sercowego, dzięki czemu zwiększa się frakcja wyrzutowa serca. Zwiększa też wrażliwość mięśniówki naczyń na katecholaminy i angiotensynę II, czyli substancje kurczące naczynia.

Prawidłowe stężenie kortyzolu wpływa na zachowanie równowagi emocjonalnej, poprawia nastrój i podtrzymuje apetyt.

Nieprawidłowy poziom kortyzolu – konsekwencje

Zarówno wysoki poziom kortyzolu – hiperkortyzolemia, jak i niski poziom kortyzolu – hipokortyzolemia są niekorzystne dla zdrowia i mogą powodować negatywne skutki.

Hipokortyzolemia – obniżenie poziomu kortyzolu

Niedobór kortyzolu jest następstwem niedoczynności kory nadnerczy – gruczołu w którym zachodzi synteza tego hormonu.

Niski kortyzol – objawy podmiotowe:

• Osłabienie, zmęczenie
• Brak apetytu
• Objawy ze strony przewodu pokarmowego – nudności, wymioty, zaparcia, bóle brzucha, biegunka
• Łaknienie soli
• Zawroty głowy
• Bóle mięśni i stawów

Niski poziom kortyzolu – objawy przedmiotowe:

• Utrata masy ciała
• Ciemne zabarwienie skóry (pierwotna niedoczynność kory nadnerczy)
• Niedociśnienie (RR skurczowe < 110 mm Hg)
• Hipotonia ortostatyczna
• Bielactwo
• Zwapnienia w chrząstkach małżowin usznych

Niski kortyzol – zmiany w wynikach rutynowych badań krwi:

• Zaburzenia elektrolitowe – hiponatremia (obniżony poziom sodu), hiperkaliemia (podwyższony poziom potasu), hiperkalcemia (podwyższony poziom wapnia)
• Hipoglikemia
• Anemia
• Eozynofilia

Hiperkortyzolemia – kortyzol podwyższony

Zespół objawów klinicznych związanych z podwyższonym poziomem kortyzolu określany jest zespołem Cushinga – dowiedz się więcej.

Podwyższony kortyzol może powodować następujące objawy:

• charakterystyczną sylwetkę – otyłość centralna, nazywana również trzewną,
• rozstępy skórne,
• księżycowatą twarz,
• osłabienie, nietolerancja wysiłku,
• zaburzenia miesiączkowania,
• zaburzenia libido, zaburzenia erekcji,
• nadciśnienie tętnicze,
• zaburzenia nastroju, zaburzenia snu, depresję,
• upośledzenie tolerancji glukozy,
• zaburzenia odporności.

Badanie poziomu kortyzolu

Badanie kortyzolu możliwe jest z krwi, ze śliny oraz z moczu. Każde z badań może dostarczać cennych informacji.

Badanie krwi w kierunku oznaczenia kortyzolu powinno być wykonywane w godzinach porannych, a podczas interpretacji wyników musi być brana pod uwagę dobowa zmienność wydzielania tego hormonu. Kortyzol we krwi to oznaczenie frakcji nieaktywnej, związanej z białkami.

Badanie kortyzolu ze śliny jest oznaczeniem frakcji wolnej, czyli aktywnej puli tego hormonu. Oznaczając kortyzol w ślinie można zrobić dobory profil wydzielania kortyzolu, wykonując 5-punktowy test na kortyzol.

Można również oznaczyć kortyzol w moczu – zarówno w porannej, pojedynczej próbce moczu, jak i w dobowej zbiórce moczu. Badanie kortyzolu w moczu również jest oznaczeniem aktywnej frakcji tego hormonu.

>>> Przeczytaj też: Jak zbadać poziom kortyzolu? Badanie kortyzolu z krwi, śliny i moczu – różnice

---

Piśmiennictwo

1. Wielka Interna, Endokrynologia, pod redakcją Wojciecha Zgliczyńskiego. Medical Tribune Polska, Warszawa 2020. Wydanie II. 

Spis treści

1. Andropauza – czym jest?
2. Kiedy zaczyna się andropauza?
3. Objawy andropauzy
4. Andropauza – badania laboratoryjne

Kiedy zaczyna się andropauza, jakie są jej objawy, jak można ją zdiagnozować?

Andropauza – czym jest?

Zgodnie z definicją Polskiego Towarzystwa Menopauzy i Andropauzy, andropauza to okres w życiu mężczyzny, który następuje po pojawieniu się, postępujących z wiekiem, niedoborów hormonów androgennych: testosteronu, DHEA (dihydrotestosteronu), hormonu wzrostu, melatoniny.

Kiedy zaczyna się andropauza?

Słowo andropauza pochodzi od połączenia dwóch greckich słów „andros”, czyli „mężczyzna”, i „pausis”, czyli „przerwa” i jest okresem przejścia od dojrzałości do starości. W przeciwieństwie do menopauzy, gdzie ustanie czynności jajników i zanik miesiączki jest wyraźną cezurą wyznaczającą ten okres, początki andropauzy są stopniowe i zaczynają się od obniżania stężenia testosteronu o ok. 1% rocznie. Proces zaczyna się pomiędzy 40-60 r.ż. Uciążliwe objawy andropauzy obserwuje się u ok. 20-30% mężczyzn w okolicach 60 r.ż, u 30-40% po 70 r.ż i u 50% po 80 r.ż.

Objawy andropauzy

Niedobory hormonów androgennych powodują szereg zaburzeń, wśród których na pierwszy plan zazwyczaj wysuwają się (są najbardziej odczuwane) problemy seksualne (zaburzenia erekcji, problemy z libido) i znaczący spadek zadowolenia w tej sferze życia. Podkreślić należy, iż problemy seksualne związane są nie tylko z niedoborem hormonów androgennych, ale również z nasilającym się łagodnym rozrostem prostaty i u wielu mężczyzn są źródłem spadków nastroju, problemów psychologicznych czy depresji. Zdarzają się również problemy z koncentracją i pamięcią krótkotrwałą.

Niestety nie są to jedyne objawy, które mogą wystąpić u mężczyzn w okresie andropauzy. Niedobory hormonów androgennych powodują bowiem zaburzenia metaboliczne, które przyczyniają się do powstawania chorób układu sercowo-naczyniowego (miażdżyca, choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze), cukrzycy, otyłości.

U mężczyzn w okresie andropauzy wykrywana jest również osteoporoza, czyli zaburzenia gospodarki wapniowo-fosforanowej, obserwuje się także obniżenie masy mięśniowej, zmiany skórne, zmiany owłosienia.

Andropauza – badania laboratoryjne

Badania pomocne w diagnostyce andropauzy obejmują badania hormonalne oraz badania ogólnego stanu zdrowia – jest to związane z faktem, iż w okresie andropauzy wzrasta ryzyko chorób sercowo-naczyniowych (patrz wyżej).

Rekomendowane badania hormonalne obejmują:

• badanie poziomu testosteronu
• badanie poziomu SHBG – globuliny wiążącej hormony płciowe
• badanie poziomu LH – przydatne zwłaszcza w przypadku, gdy stężenie testosteronu jest niskie.

Mężczyzna po 40 r.ż powinien również wykonać badania obrazujące ogólny stan zdrowia. Ma to duże znaczenie zwłaszcza w przypadkach, gdy dominującymi objawami występującymi w okresie andropauzy są zaburzenia erekcji, bowiem mogą one być związane z chorobami układu krążenia i zaburzeniami lipidowymi (miażdżyca naczyń występuje również w naczyniach doprowadzających krew wewnątrz penisa, co utrudnia krążenie i uniemożliwia wzwód).