Artykuł został zaktualizowany 14.10.2025 r.
Zaparcie, w języku potocznym określane jako zatwardzenie, to jedna z najczęstszych dolegliwości naszych czasów. Może znacząco obniżać jakość życia, często jest sygnałem, że codzienna dieta oraz styl życia wymagają korekty. Wyjaśniamy, czym jest zaparcie, jakie mogą być przyczyny tego problemu, przedstawiamy metody jego łagodzenia i zapobiegania. Odpowiadamy również na pytanie, kiedy zaparcie powinno niepokoić.
| Kluczowe informacje: – Zaparcie (zatwardzenie) to objaw definiowany jako oddawanie stolca rzadziej niż trzy razy w tygodniu (2 na tydzień). Wbrew powszechnemu mitowi, prawidła częstotliwość wypróżnień dla większości osób to od trzech razy dziennie do trzech razy na tydzień. – Najczęstsze są zaparcia czynnościowe (idiopatyczne, 90% przypadków), których główną przyczyną jest niewłaściwy styl życia: zbyt niska podaż błonnika, płynów w diecie oraz brak aktywności fizycznej. – Podstawą leczenia i profilaktyki zaparć czynnościowych jest zmiana stylu życia, obejmująca dietę bogatą w błonnik (25-30 g dziennie) i odpowiednią podaż płynów (1,5-2 l). Dodatkowo, aktywność fizyczna oraz przyjmowanie pozycji kucznej podczas wypróżniania (stopy na podwyższeniu, kolana wyżej niż biodra) sprzyjają łatwiejszej defekacji. – Leki przeczyszczające powinny być stosowane z ostrożnością. Lekiem pierwszego wyboru o udowodnionej skuteczności i bezpieczeństwie jest glikol polietylenowy (PEG) z grupy makrogoli, który działa osmotycznie, zmiękczając masy kałowe. Długotrwałe używanie drażniących środków może prowadzić do uszkodzenia jelit (atonii jelit). – Wystąpienie tzw. objawów alarmowych, takich jak niezamierzona utrata masy ciała, krew w stolcu, nocne bóle brzucha czy niedokrwistość, wymaga natychmiastowej konsultacji lekarskiej w celu wykluczenia poważnych chorób (np. nowotworu jelita grubego). |
Spis treści:
- Czym jest zaparcie?
- Skala bristolska – narzędzie pomocne w ocenie prawidłowości wypróżnień
- Zaparcia – przyczyny
- Co najczęściej powoduje zaparcia – czyli zaparcia czynnościowe
- Diagnostyka zaparć
- Zaparcia – jak leczyć?
- Domowe sposoby na zatwardzenie
- Jaka powinna być prawidłowa pozycja przy wypróżnianiu
- Objawy alarmowe, czyli kiedy zaparcia powinny zaniepokoić?
Czym jest zaparcie?
Zaparcie jest objawem, który jest najczęściej rozumiany jako rzadkie oddawanie stolca. Może również łączyć się ze zwiększoną potrzebą parcia na stolec, poczuciem niepełnego wypróżnienia, zmniejszoną objętością lub masą stolca, problemem w zapoczątkowaniu defekacji (oddawaniu stolca).
Częstotliwość defekacji jest przedmiotem nieporozumień. Wiele osób sądzi, iż wypróżnienie musi występować co najmniej raz dziennie, dlatego nadużywają środków przeczyszczających. Tymczasem dla większości ludzi normą jest oddawanie stolca od trzech razy w ciągu dnia do trzech razy na tydzień. Tym samym zaparcie możemy rozpoznać, jeśli częstość wypróżnień jest rzadsza niż trzy razy w tygodniu, czyli ≤2 na tydzień. Zaparcie ciężkie występuje, gdy liczba wypróżnień wynosi ≤2 miesięcznie.
| MIT – Każdy człowiek musi się codziennie wypróżniać. FAKT – Dla większości ludzi normą jest wypróżnianie od trzech razy dziennie do trzech razy na tydzień. |
Skala bristolska – narzędzie pomocne w ocenie prawidłowości wypróżnień
Wygląd i konsystencja kału jest ważną wskazówką diagnostyczną. Dlatego w 1997 roku została stworzona tzw. bristolska skala uformowania stolca, będąca naukową klasyfikacją ułatwiającą ocenę prawidłowości wypróżnień, czasu pasażu przez przewód pokarmowy, a w efekcie diagnostykę zaburzeń czynnościowych. Skala jest używana przez lekarzy, ale – dzięki użyciu dostępnego języka – jest pomocna również w kontakcie z pacjentami.
- Zaparcie
- Typ I – stolec w formie trudnych do wydalenia grudek
- Typ II – stolec o kształcie wydłużonym, grudkowaty
- Prawidłowy stolec
- Typ III – stolec wydłużony, o popękanej powierzchni
- Typ IV – stolec wydłużony, powierzchnia gładka, konsystencja miękka
- Prawidłowy stolec/biegunka
- Typ V – miękkie, łatwo wydalane, oddzielone od siebie fragmenty stolca o gładkich krawędziach
- Biegunka
- Typ VI – stolec papkowaty, oddzielone od siebie fragmenty stolca o postrzępionych krawędziach
- Typ VII – stolec o konsystencji wodnistej, bez elementów stałych
>> Warto przeczytać: Przewlekła biegunka u dorosłych i dzieci. Możliwe przyczyny i diagnostyka
Zaparcia – przyczyny
Przyczyną zaparć mogą być choroby, nie tylko choroby przewodu pokarmowego. Jednak najczęstszą przyczyną zaparcia są stany, gdy u pacjenta nie stwierdza się żadnej choroby organicznej – są to tzw. zaparcia idiopatyczne, najczęściej zaparcia czynnościowe.
Zaparcia jako objaw choroby u dorosłych
Do przyczyn organicznych zaprać należą:
- choroby powodujące przewężenia jelit i utrudniające pasaż – uchyłkowatość jelit, nowotwory jelit, nieswoiste choroby zapalne jelit, choroby odbytu, guzy jajnika, guzy macicy,
- dysbioza – IMO,
- choroby obwodowego i ośrodkowego układu nerwowego utrudniające motorykę jelit – stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona, choroba Hirschprunga, neuropatia (np. cukrzycowa),
- endometrioza;
- zaburzenia endokrynologiczne i metaboliczne – cukrzyca, niedoczynność tarczycy, niedoczynność przysadki, nadczynność przytarczyc, hiperkalcemia, hipokaliemia,
- choroby tkanki łącznej – twardzina układowa.
>> Może Cię zainteresować: Rak jelita grubego – objawy, badania przesiewowe, leczenie i profilaktyka
| Pamiętaj: Jedną z przyczyn zaparcia może być niedoczynność tarczycy. |
Zaparcia a leki
Przyczyną zatwardzenia mogą być również zażywane przewlekle leki:
- niesteroidowe leki przeciwzapalne,
- preparaty żelaza i wapnia,
- przeciwnadciśnieniowe – moczopędne, blokery kanału wapniowego, β-blokery,
- stosowane w chorobie Parkinsona i padaczkach.
Zaparcia idiopatyczne
Wykluczenie organicznych przyczyn zaparcia rozpoznaje się zaparcie idiopatyczne, czyli bez ustalonej przyczyny. Mogą to być:
- zaparcia spowodowane dysfunkcją mięśni dna miednicy i nieprawidłową koordynacją pomiędzy nimi a zwieraczami odbytu. W rezultacie, podczas parcia na stolec, zwieracze zamiast się rozluźnić, paradoksalnie się kurczą – zjawisko to określane jest mianem anismus (lub zespołu spastycznego dna miednicy), co skutecznie blokuje wypróżnienie.
Ten typ zaparcia jest najczęściej spowodowany czynnościowym brakiem koordynacji lub dyssynergią mięśni miednicy i zwieraczy odbytu. Rzadszą ich przyczyną jest wypadanie odbytnicy, jej wgłobienie, uwypuklenie w kierunku pochwy (rectocoele) lub przepuklina do jelita cienkiego (enterocoele).
- zaparcia przewlekłe – związane z wydłużonym czasem pasażu jelitowego.
Prawidłowy czas pasażu jelitowego to 24-48 godzin, w przypadku zaparcia przewlekłego bywa on wydłużony do 60-120 godzin. Ich przyczyną mogą być zaburzenia motoryki jelita grubego, spowodowane nieprawidłowym jego unerwieniem lub problemami z wydzielaniem nuerotrnamsiterów.
- zaparcia z prawidłowym czasem pasażu jelitowego – najczęściej występujący typ zaparcia.
>> Warto przeczytać: Budowa, funkcje i najczęstsze choroby układu pokarmowego człowieka
Co najczęściej powoduje zaparcia – czyli zaparcia czynnościowe
Zaparcie czynnościowe, czyli stan, w którym u pacjenta mającego problemy z wypróżnieniem nie stwierdza się żadnej choroby organicznej, jest najczęstszym źródłem problemu – 90% zaparć wywołana jest przyczynami czynnościowymi.
Najczęstsze przyczyny zaparć czynnościowych:
- dieta – najważniejszym czynnikiem odpowiadającym za prawidłowe wypróżnianie jest dieta z odpowiednią ilością błonnika i płynów. Przeciętny Polak zjada 12-15 g błonnika dziennie, tymczasem wartości zalecane dla prawidłowej funkcji jelit to 25-30 g dziennie i 1,5-2 l płynów dziennie.
- brak aktywności fizycznej – siedzący tryb życia sprzyja powstawaniu zaparć, regularne ćwiczenia również warunkują prawidłowe funkcje jelit.
- stres, zmiana rytmu dobowego, hamowanie potrzeby wypróżnienia (zaparcia nawykowe).
Zbyt małe spożycie błonnika i brak aktywności fizycznej przyczyniają się do zwolnienia motoryki jelit oraz wydłużenia pasażu jelitowego. Są to bardzo dobre warunki do zwiększenia ilości wchłanianej zwrotnie wody i tworzenia twardych, trudnych do wydalenia mas kałowych. W warunkach fizjologicznych rozciąganie ścian jelit i odbytnicy przez masy kałowe jest czynnikiem wywołującym parcie. Jeśli pacjent wstrzymuje odruch wypróżnienia (np. w podróży), następuje zmniejszenie wrażliwości na ten bodziec i wypróżnienie jest jeszcze trudniejsze. Wstrzymywanie defekacji przez dłuższy czas utrwala taki nieprawidłowy wzorzec.
Na zaparcia czynnościowe częściej cierpią kobiety i osoby po 65 r.ż., chociaż z powodu siedzącego trybu życia oraz nieprawidłowej diety, jest to objaw bardzo powszechny i występuje w każdym wieku.
>> Sprawdź też: Leniwe jelita – jak poprawić perystaltykę jelit?
Diagnostyka zaparć
Ustalenie przyczyny zaparcia i właściwe jego leczenie polega na przeprowadzeniu wywiadu z pacjentem i odpowiednio dobranych badań.
Wywiad obejmuje pytania o:
- czas trwania dolegliwości,
- rodzaj diety,
- choroby współistniejące,
- przebyte zabiegi,
- choroby występujące w rodzinie.
Poza tym lekarz zapyta o częstotliwość oddawania stolca, jego wygląd (warto skorzystać ze skali bristolskiej) i objawy towarzyszące zaparciom (wzdęcia, bóle brzucha, ból przy oddawaniu stolca, itp.).
Elementem diagnostyki jest również badanie pacjenta, z uwzględnieniem palpacyjnego badania brzucha i badania per rectum. W przypadku podejrzenia wypadania macicy, wypadania pochwy lub rectocele wskazane będzie badanie ginekologiczne.
Czasem wskazane będą badania endoskopowe – sigmoidoskopia lub kolonoskopia, RTG z kontrastem.
>> Przeczytaj też: Dieta na wzdęcia i gazy jelitowe. Co jeść, by ograniczyć wzdęcia i gazy?
Badania laboratoryjne w diagnostyce zaparć
Rutynowym testem diagnostycznym zlecanym w przypadku zaparć jest morfologia krwi obwodowej. Pozostałe badania, takie oznaczanie TSH, glukozy na czczo, wapnia, kreatyniny, testy w kierunku SIBO/IMO zlecane są kierunkowo, jeśli objawy towarzyszące zaparciom wskazują na istnienie chorób organicznych lub standardowa terapia z zastosowaniem błonnika nie przynosi efektów.
Zaparcia – jak leczyć?
W przypadku wystąpienia zaparcia zazwyczaj pierwszą myślą pacjenta, a często również lekarza, jest zażycie leków przeczyszczających. Również farmaceuta w aptece takie leki często poleca jako działanie pierwszego rzutu. Nie jest to jednak postępowanie optymalne, może być szkodliwe dla pacjenta. Szeroko stosowane środki – kora kruszyny, korzeń lukrecji, korzeń rzewienia, aloes, olej rycynowy, bisakodyl, czopki glicerynowe – często postrzegane jako nieszkodliwe środki ziołowe, mają działanie drażniące, zwiększają wydalanie wody i elektrolitów z organizmu i wzmagają perystaltykę jelit. Ich długotrwałe stosowanie prowadzi do atonii jelit, czyli zjawiska polegającego na utracie zdolności mięśniówki gładkiej przewodu pokarmowego do prawidłowego skurczu. Efektem takiego działania może być niedrożność jelit.
Lekiem pierwszego wyboru w przypadku zaparć powinien być glikol polietylenowy (PEG), lek z grupy makrogoli. Są to polimery tlenku etylenu, które wiążą wodę i nie wchłaniają się w przewodzie pokarmowym. Mechanizm działania makrogoli związany jest z ich aktywnością osmotyczną. Powodują napływ wody do jelita, a w efekcie upłynnienie lub rozluźnienie mas kałowych. Glikol polietylenowy cechuje skuteczność i bezpieczeństwo stosowania.
Domowe sposoby na zatwardzenie
W przypadku zaparć czynnościowych elementem kluczowym jest dieta, aktywność fizyczna oraz prawidłowa postawa ciała w trakcie defekacji.
Zaparcia a dieta
W przypadku zaparć czynnościowych dieta z prawidłową zawartością błonnika i płynów jest postępowaniem, bez którego walka z problemem nie będzie możliwa.
- Błonnik – zatrzymuje wodę w świetle jelita, formuje masy kałowe, poprzez wypełnienie jelita pobudza perystaltykę. Przeciętna dieta Polki i Polaka zawiera ok. 10-15 g błonnika dziennie, a powinna zawierać 25-30 g. W przypadku błonnika efekt terapeutyczny pojawia się w ciągu kilku dni lub nawet tygodniu. Dlatego nie należy się zniechęcać, jeśli rezultatu nie będzie od razu. W profilaktyce zaparć zastosowanie znajduje tylko błonnik rozpuszczalny, np. babka płesznik, babka jajowata, arabinogalaktan. Ważne jest to, iż spożywanie błonnika ma sens tylko wówczas, gdy pijemy dostateczną ilość płynów, dlatego lepszym rozwiązaniem jest błonnik w postaci proszku dodawany do wody, niż błonnik w postaci tabletek.
- Płyny – prawidłowe nawodnienie jest ważne dla formowania mas kałowych, jest również niezbędne dla działania błonnika. Pacjent powinien pić wodę, kompoty, niesłodzone soki owocowe.
- Dieta – prawidłowy model żywieniowy powinien zawierać warzywa, owoce, ciemne i pełnoziarniste pieczywo. Sprzyjające są również suszone śliwki, morele, rodzynki, daktyle, figi, nasiona lnu; ponadto jogurty, kefiry, maślanki. Odpowiednia jest dieta śródziemnomorska.
>> Więcej ciekawych informacji znajdziesz w artykule: Odwodnienie i nawodnienie organizmu – fakty i mity
| Pamiętaj: Dieta z odpowiednią ilością błonnika jest kluczowa w leczeniu i profilaktyce zaparć. |
Zaparcia a aktywność fizyczna
Mięśnie przewodu pokarmowego lubią ruch i aktywność fizyczną, podobnie jak mięśnie szkieletowe. Jest to zdecydowanie niedoceniany element leczenia i profilaktyki zaparć. Rekomendowana aktywność fizyczna to umiarkowany ruch, nawet codzienne spacery są profilaktyką zaparć czynnościowych.
Jaka powinna być prawidłowa pozycja przy wypróżnianiu
Współczesny człowiek, korzystając z toalety, przyjmuje pozycję, w której kąt, jaki tworzą uda i tułów wynosi 90 stopni. W takiej pozycji odbytnica – część jelita grubego, gdzie gromadzi się stolec – jest zagięta pod kątem, który utrudnia wypróżnienie.
Siedząc na sedesie, kąt, który tworzą tułów i uda wynosi 90 stopni – odbytnica, czyli miejsce, w którym gromadzi się kał, zgina się pod kątem, który utrudnia wypróżnienie. Dlatego wskazane jest, aby korzystając z toalety postawić stopy na niewielkim stołeczku, wówczas kolana są wyżej niż biodra, a kąt pomiędzy udami i tułowiem wynosi ok. 35 stopni. Jest to pozycja, w której jelito grube i odbytnica prostują się, wypróżnienie jest łatwiejsze.
| To ważne: Pozycja kuczna sprzyja wypróżnieniom. Powinna być pozycją wybieraną przy wypróżnieniach, zwłaszcza jeśli pacjent ma zaparcia. |
Objawy alarmowe, czyli kiedy zaparcia powinny zaniepokoić?
Zaparcia są tak powszechnym objawem, że zwłaszcza na początku rzadko poszukujemy pomocy lekarza. Wiadomo, że 90% zaparć do zaparcia czynnościowe, powodowane niewłaściwym stylem życia. Pamiętajmy jednak, że przyczyną zaparcia mogą być groźne choroby, w tym rak jelita grubego. Dlatego określono tzw. objawy alarmowe, czyli symptomy, których występowanie jest bezwzględnym wskazaniem do wizyty u lekarza. Są to:
- niezamierzona utrata masy ciała,
- bóle brzucha występujące w nocy,
- krew w stolcu,
- wymioty,
- gorączka lub stany podgorączkowe,
- niedokrwistość w morfologii i/lub obniżony poziom ferrytyny – zwłaszcza u mężczyzn i kobiet w okresie menopauzy,
- nagłe zatrzymanie stolca.
| Pamiętaj: Pojawienie się objawów alarmowych może świadczyć o tym, iż zaparcie jest niebezpieczne. |
>> Przeczytaj również: Ferrytyna – możliwe przyczyny hiperferrytynemii
Piśmiennictwo:
- https://www.mp.pl/interna/image/B16.016_7974.
- Wykład prof. Grażyny Rydzewskiej, XVI Kongres Top Medical Trends 2023, Poznań
- B. Jabłońska, D. Żaworonkow, M. Lesiecka. Zaparcia – etiopatogeneza, diagnostyka i leczenie. Postępy Nauk Medycznych 2011, nr 1, s. 33-38.
- J. Daniluk. Przewlekłe zaparcia – niedoceniany problem kliniczny. Varia Medica 2018, tom 2, nr 4, s. 286-296.
- Ziółkowski B, Pacholec A, Muszyński J. Alarm symptoms, risk factors for digestive tract cancer and readiness to participate in an endoscopic screening program. Gastroenterology Review/Przegląd Gastroenterologiczny. 2013;8(2):108-114. doi:10.5114/pg.2013.34836.
