Zanik mięśni, zwany atrofią, to proces stopniowej utraty masy i siły mięśniowej, który może wynikać zarówno z naturalnych procesów starzenia, jak i z chorób neurologicznych, metabolicznych czy długotrwałego unieruchomienia. Choć przez wiele lat postrzegany był głównie jako objaw towarzyszący innym schorzeniom, dziś wiadomo, że atrofia mięśni stanowi istotny problem zdrowotny wpływający na funkcjonowanie, jakość życia i rokowanie pacjentów.
| Z tego artykułu dowiesz się, że: >> zanik mięśni może dotyczyć różnych grup mięśniowych i wynikać z odmiennych mechanizmów, >> jego przyczyną bywa brak ruchu, starzenie, choroby przewlekłe, zaburzenia metaboliczne i neurologiczne, >> diagnostyka obejmuje badanie podmiotowe i przedmiotowe z oceną siły oraz wydolności funkcjonalnej, a w uzasadnionych przypadkach pomiary masy mięśni i badania laboratoryjne. >> kluczową rolę w leczeniu odgrywają rehabilitacja oporowa, regularna aktywność i odpowiednie żywienie. |
Spis treści:
- Czym jest zanik mięśni (atrofia)?
- Rodzaje atrofii: w jakich częściach ciała może postępować zanik mięśni?
- Atrofia mięśni: objawy
- Zanik mięśni: przyczyny atrofii
- Diagnostyka zaniku mięśni: jakie badania wykonać?
- Czy zanik mięśni jest uleczalny?
- Zanik mięśni: ile się żyje?
- Najczęstsze pytania o zanik mięśni (FAQ)
Czym jest zanik mięśni (atrofia)?
Atrofia mięśniowa to stan, w którym dochodzi do zmniejszenia objętości włókien mięśniowych i spadku ich zdolności do generowania siły. U podstaw leży zaburzenie równowagi między syntezą a degradacją białek mięśniowych, prowadzące do przewagi procesów katabolicznych. W wyniku tego mięśnie stają się cieńsze, słabsze, mniej wytrzymałe i gorzej reagują na bodźce ruchowe.
Na poziomie komórkowym kluczową rolę odgrywa aktywacja szlaków proteolitycznych oraz hamowanie sygnalizacji anabolicznej. Dodatkowo, dysfunkcja mitochondriów i stres oksydacyjny nasilają degenerację włókien mięśniowych.
Rodzaje atrofii: w jakich częściach ciała może postępować zanik mięśni?
Zanik mięśni może mieć charakter miejscowy lub uogólniony. W pierwszym przypadku obejmuje jedną grupę mięśniową na przykład kończynę po urazie, operacji lub unieruchomieniu. Atrofia uogólniona rozwija się w przebiegu chorób ogólnoustrojowych, takich jak nowotwory, przewlekła niewydolność serca, sarkopenia czy choroby neurodegeneracyjne.
W praktyce klinicznej często spotyka się zanik mięśni kończyn dolnych, który prowadzi do trudności w chodzeniu, wstawaniu z krzesła i utraty stabilności postawy. Może też występować zanik mięśni obręczy barkowej, mięśni tułowia lub, w bardziej zaawansowanych schorzeniach mięśni oddechowych, co zwiększa ryzyko niewydolności oddechowej.
>> Sprawdź: Jak przebiega proces starzenia się i jakie są jego pierwsze objawy?
Atrofia mięśni: objawy
Najbardziej charakterystycznym objawem atrofii jest widoczne zmniejszenie masy mięśniowej i spadek siły. Pacjent zauważa, że mięsień „kurczy się” lub staje się mniej wyczuwalny, a wykonywanie codziennych czynności, wchodzenie po schodach, podnoszenie przedmiotów czy dłuższy spacer wymaga większego wysiłku.
Często towarzyszy temu:
- uczucie sztywności,
- szybsze męczenie się,
- bóle przeciążeniowe,
- zaburzenia równowagi i postawy ciała.
W przypadkach atrofii mięśni oddechowych pojawia się duszność i spłycenie oddechu, a przy zajęciu mięśni żwaczy trudności w żuciu i połykaniu.
Zanik mięśni: przyczyny atrofii
Mechanizmy prowadzące do zaniku mięśni są złożone i obejmują zarówno czynniki zewnętrzne, jak i wewnętrzne. W praktyce klinicznej przyczyny te często współistnieją i nasilają się wzajemnie. Wśród nich wyróżniamy:
- Brak aktywności fizycznej i unieruchomienie: Już po kilku dniach bez ruchu obserwuje się spadek syntezy białek mięśniowych i siły. Długotrwałe unieruchomienie prowadzi do tzw. atrofii z nieużywania, która najczęściej dotyczy kończyn dolnych.
- Choroby neurologiczne: Uszkodzenie dróg ruchowych, motoneuronów lub nerwów obwodowych powoduje zanik neurogenny. Występuje on w stwardnieniu zanikowym bocznym (ALS), rdzeniowym zaniku mięśni (SMA), neuropatiach obwodowych (np. cukrzycowej, toksycznej, zapalnej) czy po urazach rdzenia kręgowego. W tych przypadkach zanik mięśni wynika z braku pobudzenia nerwowo-mięśniowego, a więc z utraty impulsacji z motoneuronu do włókna mięśniowego.
- Choroby pierwotnie mięśniowe: To grupa schorzeń, w których degeneracja dotyczy samych włókien mięśniowych. Należą do nich: dystrofia mięśniowa Duchenne’a i Beckera, dystrofie obręczowo-kończynowe (LGMD), miopatie mitochondrialne, miotonia dystroficzna czy wrodzone miopatie strukturalne. W tych chorobach dochodzi do nieprawidłowej budowy białek kurczliwych, zaburzeń energetycznych lub nieprawidłowego działania kanałów jonowych, co prowadzi do stopniowej utraty włókien i postępującego włóknienia mięśni.
- Starzenie się organizmu (sarkopenia pierwotna): Po 40 roku życia masa mięśniowa spada o ok. 1% rocznie, a po 70 roku życia nawet o 3% rocznie. Wynika to z obniżonej aktywności anabolicznej, zmniejszenia liczby włókien szybkokurczliwych typu II, nasilenia stresu oksydacyjnego i zaburzeń hormonalnych. Sarkopenia jest uznawana za niezależną jednostkę chorobową i kluczowy element zespołu kruchości.
- Choroby przewlekłe i wyniszczenie ogólnoustrojowe: Przewlekła niewydolność serca, płuc, nerek, cukrzyca, nowotwory i choroby zapalne prowadzą do kacheksji, czyli stanu nasilonego katabolizmu, w którym dochodzi do degradacji białek mięśniowych pod wpływem cytokin prozapalnych oraz aktywacji szlaków proteasomalnych. Utrata mięśni w tych przypadkach jest szybka i często nieodwracalna bez leczenia choroby podstawowej.
- Niedożywienie i niedobory białkowo-energetyczne: Zbyt mała podaż białka (<0,8 g/kg mc/dobę) lub energii prowadzi do ujemnego bilansu azotowego i stopniowego katabolizmu mięśni. Zjawisko to często występuje u osób starszych, z anoreksją, chorobami przewodu pokarmowego, zespołem złego wchłaniania lub w przebiegu długotrwałej hospitalizacji.
- Działanie leków: Niektóre leki nasilają degradację mięśni poprzez wpływ na metabolizm białek lub mitochondriów. Najczęstsze to glikokortykosteroidy, statyny, leki przeciwpadaczkowe (np. fenytoina, kwas walproinowy), niektóre cytostatyki i inhibitory kalcyneuryny (np. cyklosporyna).
- Zaburzenia metaboliczne i hormonalne: Niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga, hipogonadyzm, niedobór witaminy D i insulinooporność powodują obniżenie aktywności anabolicznej i wzrost katabolizmu. U pacjentów z cukrzycą typu 2 często współistnieje tzw. otyłość sarkopeniczna– połączenie utraty mięśni z nadmiarem tkanki tłuszczowej.
>> Zobacz: Miopatia – rodzaje, objawy, diagnostyka i leczenie
Zanik mięśni nóg u osób starszych: co może je powodować?
Zanik mięśni kończyn dolnych u osób w podeszłym wieku najczęściej wynika z połączenia trzech mechanizmów: sarkopenii, ograniczenia aktywności oraz niedożywienia. Istotną rolę odgrywa tzw. oporność anaboliczna, czyli zmniejszona zdolność mięśni starszej osoby do reagowania na bodźce wzrostowe, takie jak trening czy spożycie białka.
Dodatkowo, przewlekłe choroby układu ruchu (np. choroba zwyrodnieniowa stawów) oraz częste hospitalizacje z długim unieruchomieniem przyspieszają utratę mięśni nóg.
>> Przeczytaj: Choroby reumatyczne – reumatolog odpowiada
Diagnostyka zaniku mięśni: jakie badania wykonać?
Podstawą diagnozy jest dokładny wywiad i ocena kliniczna. Lekarz analizuje przyczyny potencjalnej utraty masy mięśniowej, tempo jej postępu oraz objawy towarzyszące. W badaniu fizykalnym zwraca się uwagę na:
- symetrię ciała,
- napięcie i objętość mięśni,
- a także siłę mięśniową w skali Lovetta.
W celu obiektywnej oceny stopnia zaniku mięśni wykorzystuje się metody pomiaru masy beztłuszczowej, przede wszystkim densytometrię uznawaną za standard referencyjny. W warunkach ambulatoryjnych stosuje się również analizę bioimpedancji elektrycznej (BIA), która pozwala w przybliżeniu ocenić zawartość tkanki mięśniowej, choć jej dokładność zależy od stanu nawodnienia i warunków pomiaru.
U osób z podejrzeniem choroby mięśniowej lub zapalnej wykonuje się elektromiografię (EMG), która umożliwia rozróżnienie zaniku pochodzenia neurogennego od miogennego. W wybranych przypadkach wskazana jest również biopsja mięśnia, pozwalająca ocenić strukturę włókien i stopień włóknienia. Pomocne są także badania obrazowe, takie jak USG, tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny, zwłaszcza przy podejrzeniu miopatii lub neuropatii. Do oceny funkcjonalnej wykorzystuje się test sześciominutowego marszu, pomiar siły uścisku dłoni oraz test „Wstań i idź”, uznawany przez Polskie Towarzystwo Rehabilitacji za standardowy w ocenie sarkopenii i sprawności motorycznej osób starszych.
Badania laboratoryjne w diagnozie atrofii mięśni
Nie istnieje jedno specyficzne badanie laboratoryjne pozwalające zdiagnozować atrofię mięśni, jednak szereg parametrów może wspomóc ocenę jej przyczyn i stopnia zaawansowania. Ocenia się poziom białka całkowitego, albuminy, kinazy kreatynowej (CK), witaminy D, hormonów anabolicznych (testosteron, IGF-1) oraz parametrów stanu zapalnego (CRP, OB).
W przypadkach podejrzenia charakteru wrodzonego choroby wskazane są badania genetyczne.
Czy zanik mięśni jest uleczalny?
Możliwość odwrócenia procesu zależy od jego przyczyny i czasu trwania. W przypadkach zaniku spowodowanego brakiem ruchu, niedożywieniem czy unieruchomieniem, systematyczna rehabilitacja i zwiększenie podaży białka mogą doprowadzić do pełnej odbudowy mięśni.
W chorobach przewlekłych czy genetycznych (np. dystrofiach mięśniowych, rdzeniowym zaniku mięśni) leczenie przyczynowe jest ograniczone, ale nowoczesna farmakoterapia i fizjoterapia pozwalają spowolnić postęp choroby i poprawić funkcjonowanie. W terapii atrofii kluczowe znaczenie mają:
- regularne ćwiczenia oporowe i trening siłowy,
- odpowiednia podaż białka (1,2-1,5 g/kg mc/dobę) i witaminy D,
- fizjoterapia ukierunkowana na przywrócenie napięcia i koordynacji mięśni,
- w uzasadnionych przypadkach – suplementacja aminokwasami rozgałęzionymi (BCAA) lub kreatyną.
>> Sprawdź: Żywienie osób starszych
Zanik mięśni: ile się żyje?
Atrofia mięśni sama w sobie nie jest chorobą śmiertelną, jednak znacznie zwiększa ryzyko powikłań, upadków i utraty samodzielności. W przebiegu ciężkich chorób przewlekłych zanik mięśni jest wskaźnikiem złego rokowania i wyższego ryzyka hospitalizacji. U osób starszych obecność sarkopenii wiąże się nawet z 2-3-krotnie wyższym ryzykiem zgonu w ciągu kilku lat obserwacji.
W przypadku chorób wrodzonych lub genetycznie uwarunkowanych, takich jak dystrofie mięśniowe czy rdzeniowy zanik mięśni, rokowanie zależy od typu mutacji i tempa postępu choroby. W cięższych postaciach przeżycie często nie przekracza drugiej dekady życia, natomiast w łagodniejszych typach możliwe jest osiągnięcie wieku dorosłego. Dzięki nowoczesnej farmakoterapii i wczesnej rehabilitacji można jednak znacząco wydłużyć przeżycie i poprawić komfort życia chorych.
>> To może Cię zainteresować: Wtrętowe zapalenie mięśni. Objawy, przyczyny, diagnostyka i leczenie
Najczęstsze pytania o zanik mięśni (FAQ)
Poniższe pytania i odpowiedzi podsumowują kluczowe zagadnienia dotyczące objawów, przyczyn i możliwości leczenia atrofii mięśni.
Najczęściej obserwuje się spadek siły, zmniejszenie obwodu kończyny i szybsze męczenie się.
Najczęstsze to choroby neurologiczne, sarkopenia, kacheksja nowotworowa, choroby metaboliczne i długotrwałe unieruchomienie.
W wielu przypadkach tak jeśli wdroży się wczesną rehabilitację i odpowiednie żywienie.
Tak, już kilka dni całkowitej bezczynności może prowadzić do mierzalnego spadku masy mięśniowej.
Utrata siły i objętości może być zauważalna już po tygodniu unieruchomienia, a po 2-3 tygodniach staje się klinicznie istotna.
Zanik mięśni to nie tylko objaw, ale poważny problem zdrowotny o wieloczynnikowym podłożu. Jego wczesne rozpoznanie i wdrożenie interwencji: ruchu, rehabilitacji, prawidłowego żywienia ma kluczowe znaczenie dla zachowania sprawności i samodzielności. Profilaktyka atrofii powinna być stałym elementem opieki nad pacjentami starszymi, unieruchomionymi oraz przewlekle chorymi. Im wcześniej pacjent zacznie się ruszać i ćwiczyć, tym większa szansa na zatrzymanie lub odwrócenie zaniku mięśni.
Bibliografia
- https://medlineplus.gov/ency/article/003188.htm (dostęp: 12.11.2025).
- Bonaldo P., Sandri M. Cellular and molecular mechanisms of muscle atrophy. Dis Model Mech. 2013 Jan;6(1):25-39.
- Yin L., Li N., Jia W., Wang N., Liang M., Yang X., Du G. Skeletal muscle atrophy: From mechanisms to treatments. Pharmacol Res. 2021 Oct;172:105807.
- Kubat GB., Bouhamida E., Ulger O. et al. Mitochondrial dysfunction and skeletal muscle atrophy: Causes, mechanisms, and treatment strategies. Mitochondrion. 2023 Sep;72:33-58.
- Zizzo J. Muscle Atrophy Classification: The Need for a Pathway-Driven Approach. Curr Pharm Des. 2021;27(27):3012-3019.
