Hormon DHEA uważano za eliksir przeciwstarzeniowy, a jego suplementacja została wprowadzona w latach 80. XX wieku. Czy zażywanie DHEA-S rzeczywiście hamuje tempo starzenia? Jakie są naturalne sposoby podwyższania jego poziomu? Jak zbadać poziom hormonu młodości? Zapraszamy do artykułu.
Spis treści:
- Co to jest DHEA „hormon młodości”?
- Znaczenie DHEA i DHEA-S w organizmie człowieka
- DHEA i DHEA-SO4 – normy w zależności od wieku
- DHEA a stres
- DHEA a proces starzenia się
- Podwyższony poziom DHEA-S
- Obniżony poziom DHEA-S
- Diagnostyka i badania DHEA
- Zaburzenia poziomu DHEA – leczenie
- Jak podnieść obniżony poziom DHEA-S?
- Czynniki przeciwdziałające obniżaniu się DHEA
- Zakończenie
- DHEA „hormon młodości” – sekcja FAQ
Co to jest DHEA „hormon młodości”?
DHEA należy do hormonów określanych jako androgeny nadnerczowe. Jego stężenie w ludzkim organizmie jest najwyższe w porównaniu do innych hormonów steroidowych.
DHEA – dehydroepiandrosteron – to hormon o krótkim okresie półtrwania w organizmie człowieka, a jego poziom podlega wahaniom dobowym. 99% DHEA ulega przekształceniu do DHEA-S – siarczanu dehydroepiandrosteronu, który ma długi okres półtrwania, jego stężenie nie zależy do pory dnia.
DHEA-S jest hormonalnie nieaktywny, ale łatwo ulega konwersji do czynnych hormonalnie androgenów, estrogenów oraz do DHEA.
DHEA i DHEA-S nazywane są hormonami młodości, ponieważ najwyższe stężenie osiągają około 25. roku życia, potem ich poziom zaczyna spadać. W wieku 70-80 lat ich stężenia wynoszą tylko 20% poziomów obserwowanych w trzeciej dekadzie życia.
| UWAGA: Nazwy DHEA-S i DHEA-SO4 oznaczają ten sam hormon. |
>> Warto przeczytać także: Układ hormonalny człowieka. Budowa, funkcje, hormony
Synteza DHEA i DHEA-S
DHEA produkowany jest głównie w warstwie siatkowatej kory nadnerczy, pozostałe miejsca jego syntezy to jajniki, tkanka tłuszczowa i mózg. DHEA jest prekursorem wielu hormonów, punktem wyjścia do jego produkcji jest cholesterol.
DHEA-S powstaje w korze nadnerczy przez przyłączanie grup siarczynowych do DHEA. U kobiet nadnercza są praktycznie jednym miejscem syntezy DHEA-S; u mężczyzn dużej większości – 70-95%. Konwersja do DHEA-S zachodzi także w wątrobie i jelicie cienkim.
Hormony steroidowe wzbogacone w siarczyny, w tym DHEA-S, są magazynem aktywnych cząsteczek, które w tej postaci są lepiej rozpuszczalne we krwi. w Okres półtrwania DHEA-S wynosi 7-10 godzin i wykazuje stałe dobowe stężenie. Hormon wydalany jest z moczem.
| WAŻNE: DHEA-S jest główną krążącą i najbardziej stabilną formą DHEA. |
DHEA-S jest główną krążącą i najbardziej stabilną formą DHEA.
Produkcja DHEA w nadnerczach regulowana jest przez ACTH – hormon adrenokortykotropowy (ACTH) oraz propiomelanokortynę. Wydzielanie DHEA wykazuje wahania dobowe, podobne do rytmu wydzielania kortyzolu.
Synteza DHEA zmniejsza się z wiekiem i jest to proces fizjologiczny. Silnym czynnikiem hamującym jego wydzielanie jest podawanie sterydów. Pacjenci leczeni glikokortykosteroidami mają bardzo niskie stężenia tego hormonu.
Znaczenie DHEA i DHEA-S w organizmie człowieka
Dehydroepiandrosteron – DHEA – pełni rolę prekursora hormonów steroidowych. Może ulegać przekształceniu do DHEA-S, ale także do androstendionu lub androstendiolu, z których powstają testosteron, estron, a następnie estradiol i dihydrotestosteron (DHT).
DHEA/DHEA-S wpływ na układ rozrodczy
DHEA – jako prekursor takich hormonów płciowych jak estradiol i testosteron – odgrywa ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu układu rozrodczego. Są ważne w okresie adrenarche oraz dojrzewania płciowego. U dorosłego człowieka wpływają na funkcjonowania procesów, w które zaangażowane są hormony płciowe, należą do nich:
- miesiączka,
- płodność u obu płci,
- libido.
U kobiet po menopauzie 40–75% testosteronu i 90% estrogenów pochodzi z androgenów nadnerczowych.
>> Sprawdź też: Niskie libido u kobiet i mężczyzn – najczęstsze przyczyny. Jakie badania wykonać?
DHEA/DHEA-S wpływ na układ nerwowy
Androgeny nadnerczowe mają wpływ na pamięć i dojrzewanie kory mózgowej człowieka. Wykazują również powinowactwo do receptora GABA i działanie przeciwdepresyjne. Ponadto poprawiają koncentrację i zdolności intelektualne.
>> Dowiedz się więcej z artykułu: Problemy z koncentracją, z czego mogą wynikać i jak znaleźć przyczynę?
DHEA/DHEA-S wpływ na inne funkcje organizmu
DHEA i DHEA/S wspomagają wiele innych funkcji organizmu w tym:
- spalanie tkanki tłuszczowej, hamowanie kumulacji lipidów i obniżanie stężenia cholesterolu;
- poprawa insulinowrażliwości;
- hamowanie resorpcji tkanki kostnej i pobudzanie kościotworzenia;
- pobudzanie syntezy kolagenu w skórze;
- modulacja odpowiedzi immunologicznej i wzmacnianie odporności.
DHEA i DHEA-SO4 – normy w zależności od wieku
Stężenia DHEA i DHEA-SO4 w surowicy zależne są od wieku i płci.
Produkcja dehydroepiandrostendionu zaczyna rosnąć pomiędzy 6-8 rokiem życia. Jest to fizjologiczny etap rozwoju dziecka, nazywany adrenarche. Hormony wyprodukowane w nadnerczach transportowane są do tkanek docelowych i przekształcane w aktywne steroidy. Jedną z tkanek, gdzie odbywa się konwersja jest skóra.
Poziomy DHEA i DHEA-S u dziecka zależą m.in. od stanu odżywienia. Dzieci otyłe mają wyższy poziom DHEA-S i wcześniej osiągają adrenarche niż dzieci szczupłe.
Szczyt wydzielania tych hormonów notuje się w trzeciej dekadzie życia, w wieku 20-30 lat. Następie ich poziom stopniowo spada, osiągając 20% maksymalnej wartości u osób po 70. roku życia i do 5% w wieku 85–90 lat.
Wyjściowe stężenie tych hormonów jest niższe u kobiet niż u mężczyzn.
>> Przeczytaj również: Bilans zdrowia dziecka – czy jest istotny?
DHEA a stres
Stres powoduje aktywację osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, czego efektem jest zwiększone wydzielanie kortykoliberyny (CRH) ACTH, a pod ich wpływem kortyzolu, DHEA i DHEA-S.
Kortyzol to mediator reakcji stresowej w narządach i tkankach, jego efektem jest m.in.:
- zmniejszenie wrażliwości na insulinę,
- hiperglikemia,
- podwyższenie poziomu cholesterolu i trójglicerydów,
- osłabienie odpowiedzi immunologicznej,
- nasilenie stresu oksydacyjnego.
DHEA i DHEA-S wywierają efekty przeciwne do działania kortyzolu, dlatego przypuszcza się, że DHEA odgrywa istotną rolę w procesie zmniejszania stresu.
DHEA a proces starzenia się
Stopniowe zmniejszanie wydzielania DHEA i DHEA-S zachodzi u obydwu płci i jest związane ze zmianami czynności kory nadnerczy. U kobiet po menopauzie na wygasanie czynności kory nadnerczy nakłada się zatrzymanie syntezy tego hormony w jajnikach. Natomiast u starszych mężczyzn ok. 50% tych hormonów pochodzi ze źródeł pozanadnerczowych.
| WAŻNE: Spadek DHEA jest najbardziej istotnym spadkiem hormonalnym, u kobiet i mężczyzn, stwierdzanym z wiekiem. |
Spadek poziomu DHEA z wiekiem u kobiet po menopauzie może prowadzić do osteoporozy – utraty gęstości kości, powiązany jest również z siłą mięśni.
Niskie poziomy DHEA związane z wiekiem mogą przyczyniać się do wzrostu tłuszczu brzusznego oraz spadku wrażliwości na insulinę
Stężenia DHEA są odwrotnie skorelowane z nasileniem nastroju depresyjnego, a niższy stosunek DHEA do kortyzolu jest związany z większymi zaburzeniami poznawczymi.
Podwyższony poziom DHEA-S
Podwyższone DHEA i DHEA-SO4 wskazują na zwiększone ich wydzielanie, co może być spowodowane np.:
- gruczolakiem kory nadnerczy,
- wrodzonym przerostem nadnerczy,
- guzem jajnika,
- zespołem Cushinga,
- guzem przysadki.
>> Dowiedz się więcej z artykułu: Rak jajnika – objawy, czynniki ryzyka, diagnostyka laboratoryjna
Podwyższone DHEA-S u kobiet
Podwyższony poziom DHEA u kobiet wywołuje objawy maskulinizacji, czyli nasilenia męskich cech płciowych, np.:
- nadmiernego owłosienia,
- niskiego głosu,
- opornego na leczenie trądziku,
- łysienia typu męskiego.
Poza tym pacjentka może obserwować problemy z miesiączką (zanik miesiączki, nieregularne cykle), problemy z zajściem w ciąże.
Podwyższony poziom DHEA-S może występować u kobiet z PCOS (zespołem policystycznych jajników). Badania wskazują, iż z tym problemem mierzy się 20-30% pacjentek z PCOS. Obserwuje się u nich nadmierną produkcję hormonów androgenowych, co wyraża się wzrostem stężenia DHEA-S.
U dziewczynek w odpowiedzi na zwiększone wydzielanie hormonów androgenowych może wystąpić przedwczesne dojrzewania płciowe.
>> Warto przeczytać także: Cykle bezowulacyjne: objawy, przyczyny, diagnostyka, leczenie braku owulacji
Podwyższone DHEA-S u mężczyzn
DHEA to hormon o działaniu androgennym, czyli stymulującym powstawanie cech męskich. Z tego powodu podwyższenie poziomu DHEA-S będzie widoczne przede wszystkim u chłopców jako przedwczesne dojrzewanie.
Obniżony poziom DHEA-S
Niedobory DHEA będą się wiązały z niedostateczną produkcją androgenów, co może być spowodowane niedoczynnością kory nadnerczy (chorobą Addisona), gruczolakiem wydzielającym kortyzol, niedoczynnością przysadki mózgowej.
Fizjologicznie obniżony poziom DHEA i DHEA-S występuje u osób starszych. Poziom tych hormonów we krwi jest niższy w ciąży, oraz pod wpływem leków antykoncepcyjnych i sterydów.
Obniżony poziom DHEA-S – objawy
Niskie DHEA-S może być przyczyną pogorszenia samopoczucia, odczuwania ciągłego zmęczenia, zaburzeń koncentracji. Może sprzyjać spadkom masy mięśniowej i powodować oznaki przedwczesnego starzenia się organizmu. Niedobory DHEA to również problemy z płodnością, zaburzenia libido.
Niski poziom DHEA-SO4 u mężczyzn może sprzyjać zwiększonemu ryzyku chorób sercowo-naczyniowych, np. zawałowi serca i chorobie niedokrwiennej serca. Objawem zaburzeń sercowo-naczyniowych bywają zaburzenia erekcji.
Niskie DHEA u kobiet sprzyja niższej masie kostnej i osteoporozie.
Diagnostyka i badania DHEA
Poziom hormonu młodości można zbadać przy pomocy dwóch parametrów:
- DHEA (wolny dehydroepiandrosteron)
- DHEA-S lub DHEA-SO4 (siarczan dehydroepiandrosteronu)
Jak już wspominano wyżej DHEA, czyli wolna postać hormonu, jest parametrem o krótkim okresie półtrwania, a jego poziom podlega wahaniom dobowym. Dlatego oznaczenie należy wykonywać w godzinach porannych.
Lepszym wskaźnikiem poziomu DHEA jest zatem badanie stężenia DHEA-S, czyli formy siarczanu. Jest to forma stabilniejsza, o dłuższym okresie półtrwania, nie podlegająca wahaniom dobowym. Dlatego jest również wygodniejsza dla pacjenta.
| WAŻNE: Badanie DHEA-S jest dobrym wskaźnikiem poziomu DHEA – hormonu młodości – w organizmie człowieka. |
Badanie DHEA-S nie jest rutynową diagnostyką hormonalną. Rzadko również jest jedynym oznaczanym u danego pacjenta parametrem, najczęściej badanie zlecane w pakiecie z innymi hormonami. W zależności od podejrzewanej przyczyny występujących objawów mogą to być FSH, LH, testosteron, prolaktyna, estradiol, AMH.
Oznaczenie poziomów DHEA-S i DHEA nie może być zlecone przez lekarza rodzinnego w ramach NFZ. Może to zrobić lekarz specjalista, np. endokrynolog lub ginekolog.
>> Może Cię zainteresować również: AMH (hormon anty-mullerowski) u mężczyzn
Zaburzenia poziomu DHEA – leczenie
Obniżony lub podwyższony poziom DHEA nie jest chorobą, tylko objawem, dlatego odbiegające od normy (wartości referencyjnych) stężenia tych hormonów nie są wskazaniem do terapii. Korekta ich poziomu jest elementem leczenia choroby podstawowej.
Leczenie – podwyższony DHEA-S
W przypadku podwyższonego DHEA-S celem leczenia nie jest jego obniżenie, ale wyeliminowanie przyczyny, która powoduje zaburzenia hormonalne. Jeśli powodem objawów jest gruczolak nadnerczy konieczna bywa operacja i usunięcie chorego narządu.
W innych przypadkach, gdy celem wdrażanego leczenia jest konieczność zmniejszenia skutków hiperandrogenizmu, np. niepłodności czy zaburzeń miesiączkowania, stosuje się leki antyandrogenowe lub doustną antykoncepcję.
>> Warto przeczytać: Równowaga hormonalna u kobiet
Podwyższony DHEA-S a dieta
W badaniu przeprowadzonym u pacjentek z PCOS wykazano wpływ diety na poziom hormonów androgenowych, w tym DHEA-SO4. Szczególne znaczenie ma odpowiednie spożycie błonnika i ograniczenie cukrów prostych.
- Błonnik pokarmowy – w badaniu zaobserwowano ujemną korelację między spożyciem błonnika a poziomem siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHEA-S). Oznacza to, że u kobiet z PCOS spożywających mniej błonnika obserwowano tendencję do wyższego poziomu DHEA-S, a także wyższego poziomu insuliny i testosteronu.
- Ładunek glikemiczny – spożywanie produktów o większym ładunku glikemicznym (co jest bezpośrednio związane ze spożyciem cukrów prostych i rafinowanych węglowodanów, a niższą zawartością błonnika) przez kobiety z insulinoopornością i PCOS sprzyja hiperandrogenizmowi, w tym wyższemu DHEA-S.
Badanie to potwierdza, że pacjentki z podwyższonym poziomem DHEA odnoszą korzyści ze stosowania diety zawierającej odpowiedniej jakości węglowodany. Ich model żywieniowy powinien być oparty na zwiększeniu spożycia błonnika i obniżeniu ładunku glikemicznego.
W praktyce korzystna będzie dieta śródziemnomorska, przeciwzapalna oraz z produktami o niskim ładunku glikemicznym.
Jak podnieść obniżony poziom DHEA-S?
DHEA obniża się z wiekiem, dlatego niektórzy rekomendują suplementację tego hormonu, który jest reklamowany jako „tabletka młodości”.
Pomimo, iż preparat jest dostępny w Polsce bez recepty, należy podchodzić z ostrożnością do jego zażywania, ponieważ substancją czynną jest hormon.
Suplementacja DHEA – czy warto?
Suplementacja DHEA stała się modna w latach 80-tych i 90-tych ubiegłego wieku i miała być eliksirem młodości. Badania kliniczne i życie zweryfikowały pogląd, iż może to być lek na długowieczność.
Skuteczność DHEA u kobiet przed menopauzą nie została udowodniona, ogólna jakość badań nad ich efektywnością jest umiarkowana do niskiej. Wiele badań nad DHEA w kontekście przeciwstarzeniowym było prowadzonych na gryzoniach, które naturalnie nie wydzielają DHEA z nadnerczy, dlatego wnioski z tych prób mogą nie przekładać się na efekty u ludzi. Brakuje spójności w dawkowaniu, wiele badań zostało przeprowadzonych na małych grupach, brakuje w nich randomizacji, porównania z grupą kontrolną lub z tradycyjnymi terapiami, np. terapią hormonalną w przypadku osteoporozy.
Największy korzystny efekt suplementacji odnotowuje się u osób z praktycznie całkowitym niedoborem DHEA, który występuje w niewydolności nadnerczy i jest to najważniejsze wskazanie do zażywania hormonu.
Drugie wskazanie gdzie odnotowuje się korzyści z suplementacji, to niepłodność spowodowana obniżoną rezerwą jajnikową z suboptymalnym stężeniem DHEA-S.
Miejscowe stosowanie DHEA znajduje zastosowanie w leczeniu suchości pochwy u kobiet po menopauzie.
| WAŻNE: Brak dowodów na skuteczność suplementacji DHEA w kuracji przeciwstarzeniowej. Największe korzyści z terapii odnoszą osoby z niedoborem dehydroepiandrosteronu w przebiegu niewydolności nadnerczy. |
Decyzja u suplementacji DHEA powinna być poprzedzona badaniami jego poziomu we krwi i podejmowana po konsultacji z lekarzem. Długotrwałe jego stosowanie, zwłaszcza w dawkach > 50 mg, wiąże się z podniesieniem poziomu estradiolu i testosteronu, ryzykiem zaburzeń hormonalnych i nasilenia działań niepożądanych (np. trądzik, hirsutyzm, zaburzenia miesiączkowania u kobiet, ginekomastia u mężczyzn).
Należy również pamiętać, iż przeciwskazaniem do terapii DHEA są nowotwory hormonzależne, takie jak:
- rak piersi,
- jajnika,
- endometrium,
- gruczołu krokowego.
Pozostałe przeciwskazania to ciąża, laktacja, niewydolność nerek lub wątroby.
| Warto wiedzieć: Preparaty DHEA dostępne w Polsce mają status leków na receptę lub suplementów. Ograniczona kontrola nad jakością suplementów powoduje, iż należy być bardzo ostrożnym przy ich wyborze. |
>> Dowiedz się więcej z artykułu: Nieregularny okres i zaburzenia miesiączkowania. Objawy, przyczyny, badania i leczenie
Czynniki przeciwdziałające obniżaniu się DHEA
Poziom DHEA- S a medytacja
W jednym z badań zaobserwowano związek pomiędzy medytacją a stężeniem DHEA-S we krwi.
Okazuje się, iż osoby regularnie praktykujące medytację – w tym przypadku medytację transcedentalną – miały wyższy poziom hormonu młodości we krwi, w porównaniu do osób niepraktykujących. Co jest szczególnie ważne było to widoczne w starszych grupach wiekowych.
Medytacja transcendentalna polega na bezwysiłkowym powtarzaniu mantry, bez koncentrowania się na kontroli oddechu lub pozycji ciała. Jej efektem jest uspokojenie umysłu, uwolnienie od nadmiaru myśli.
Badaniem objęto 799 mężczyzn i 453 kobiety. Uczestników podzielono na 11 grup wiekowych. Wyższe poziomy DHEA-S zanotowano we wszystkich grupach wiekowych u kobiet praktykujących medytację, w porównaniu do osób niepraktykujących. W przypadku mężczyzn korzyści odnieśli panowie po 40. r.ż., u mężczyzn młodszych różnice były nieistotne statystycznie.
Średnie stężenia DHEA-S u wszystkich kobiet oraz u mężczyzn po 40. r.ż. praktykujących medytację transcendentalną były:
- zbliżone do poziomów obserwowanych u osób niepraktykujących, ale młodszych o 5 do 10 lat,
- wyższe niż u niepraktykujących rówieśników.
W badaniu wykluczono wpływ innych czynników na zahamowanie obniżania się poziomu hormonu młodości. Podwyższony poziom DHEA-S był niezależny od diety, wskaźnik masy ciała (BMI) czy ćwiczeń fizycznych.
Sugeruje się, że cechy charakterystyczne dla praktykujących medytację (prawdopodobnie związane z redukcją stresu i regulacją osi podwzgórze-przysadka-nadnercza) modyfikują związane z wiekiem pogorszenie wydzielania DHEA-S przez korę nadnerczy.
Przeciwdziałanie obniżaniu się DHEA – czynniki metaboliczne
W jednym z badań opisano relacje pomiędzy poziomem DHEA-S a wskaźnikami metabolicznymi u osób w wieku powyżej 90 lat (sic!) i wskazano iż, niektóre czynniki zależne są od płci.
U mężczyzn powyżej 90. r.ż. stwierdzono pozytywne korelacje między poziomem DHEA-S a wskaźnikami rezerw energetycznych:
- wskaźnik masy ciała (BMI): im wyższe BMI, tym wyższy DHEA-S.
- wskaźnik talia-biodro (WHR): im wyższy WHR, tym wyższy DHEA-S.
Sugestia badaczy jest taka, że w tej najstarszej grupie wiekowej (gdzie spadek DHEA-S jest największy), wyższe rezerwy energetyczne (większa masa ciała i tkanka tłuszczowa, zwłaszcza w okolicy brzusznej, na co wskazuje WHR), korelują z lepszą funkcją nadnerczy i wyższym DHEA-S, a posiadanie większych rezerw energetycznych ma wspierać syntezę DHEA. Niewielka nadwaga u mężczyzn po 90. r.ż. jest korzystna dla utrzymania wyższego poziomu hormonu młodości.
U kobiet starszych niż 90 lat zaobserwowano inne korelacje pomiędzy czynnikami metabolicznymi a hormonem młodości. Podstawowa zależność dotyczyła poziomu trójglicerydów – im niższy ich poziom, tym wyższy DHEA-S. Oznacza to, że u kobiet w zaawansowanym wieku utrzymanie dobrego profilu lipidowego (co jest silnie związane z dietą i aktywnością) jest powiązane z bardziej wydajną, wyrażoną wyższym DHEA-S.
Drugim czynnikiem ważnym u kobiet 90+, korelującym z zasobami DHEA, był poziom wolnej trójjodotyroniny – im wyższy poziom fT3, tym wyższy DHEA-S.
| WAŻNE: Czynnikami sprzyjającymi wysokiemu DHEA-S u osób najstarszych są: – u mężczyzn – posiadanie rezerwy energetycznej (BMI i WHR). – u kobiet – utrzymanie dobrego zdrowia metabolicznego (niskie trójglicerydy) i sprawnego metabolizmu (wysokie fT3). |
Zakończenie
DHEA wpływa na wiele aspektów zdrowia – od regulacji gospodarki hormonalnej po wspomaganie funkcji układu nerwowego, odpornościowego i sercowo-naczyniowego. Badania sugerują, że jego odpowiedni poziom może poprawiać nastrój, zwiększać energię, wspierać pamięć i koncentrację, a także korzystnie wpływać na gęstość kości i kondycję skóry.
Niestety dowody potwierdzające skuteczność suplementacji w przeciwdziałaniu starzenia są niskiej jakości, efektywność leczenia potwierdzona jest u pacjentów z niedoborem DHEA-S. Badania wskazują na rolę medytacji w zahamowaniu obniżania się DHEA z wiekiem.
DHEA „hormon młodości” – sekcja FAQ
Odpowiedni poziom DHEA koreluje z dietą. Korzyści przynosi także medytacja.
Guzy nadnerczy. U kobiet częstą przyczyną jest PCOS.
Wskazaniem do badania jest niepłodność i problemy z zajściem w ciążę. Ponadto objawy maskulinizacji, jak: męskie owłosienie, niski głos, łysienie, trądzik niepoddający się leczeniu.
Trądzik, hirsutyzm, zaburzenia miesiączkowania.
Jest to wskazane u osób z potwierdzonym laboratoryjnie niedostatecznym poziomem DHEA-S.
Bibliografia
- A. Figas, Z. Aurast, K. Mizera i wsp., DHEA-S – nowe kierunki w praktyce klinicznej, Postępy Biologii Komórki 2022, t. 49, nr 2, s. 83–100.
- Goodarzi MO, Carmina E, Azziz R. DHEA, DHEAS and PCOS. J Steroid Biochem Mol Biol. 2015 Jan;145:213-25. doi: 10.1016/j.jsbmb.2014.06.003. Epub 2014 Jul 5. PMID: 25008465.
- Aoki K, Terauchi Y. Effect of Dehydroepiandrosterone (DHEA) on Diabetes Mellitus and Obesity. Vitam Horm. 2018;108:355-365. doi: 10.1016/bs.vh.2018.01.008. Epub 2018 Mar 2. PMID: 30029734.
- Glaser JL, Brind JL, Vogelman JH, Eisner MJ, Dillbeck MC, Wallace RK, Chopra D, Orentreich N. Elevated serum dehydroepiandrosterone sulfate levels in practitioners of the Transcendental Meditation (TM) and TM-Sidhi programs. J Behav Med. 1992 Aug;15(4):327-41. doi: 10.1007/BF00844726. PMID: 1404349
- Cutler DA, Pride SM, Cheung AP. Low intakes of dietary fiber and magnesium are associated with insulin resistance and hyperandrogenism in polycystic ovary syndrome: A cohort study. Food Sci Nutr. 2019 Feb 27;7(4):1426-1437. doi: 10.1002/fsn3.977. PMID: 31024716; PMCID: PMC6475723.
- Ravaglia G, Forti P, Maioli F, Boschi F, Bernardi M, Pratelli L, Pizzoferrato A, Gasbarrini G. The relationship of dehydroepiandrosterone sulfate (DHEAS) to endocrine-metabolic parameters and functional status in the oldest-old. Results from an Italian study on healthy free-living over-ninety-year-olds. J Clin Endocrinol Metab. 1996 Mar;81(3):1173-8. doi: 10.1210/jcem.81.3.8772596. PMID: 8772596.
- Załuska M., Janota B., Dehydroepiandrosteron (DHEA) w mechanizmach stresu i depresji, Psychiatria Polska 2009, tom XLIII, numer 3, strony 263–274
- Yan Zhu,Lei Qiu, Fangfang Jiang, Mihnea-Alexandru Gaman, Ohoud Saleh Abudoraehem, Kehinde S. Okunade, Ming Zhang, The effect of dehydroepiandrosterone (DHEA) supplementation on estradiol levels in women: a dose-response and meta-analysis of randomized clinical trials, steroids, tom 173, numer 108889; Steroids 173 (2021) 108889
- Rabijewski M, Papierska L, Binkowska M, Maksym R, Jankowska K, Skrzypulec-Plinta W, Zgliczynski W. Supplementation of dehydroepiandrosterone (DHEA) in pre- and postmenopausal women – position statement of expert panel of Polish Menopause and Andropause Society. Ginekol Pol. 2020;91(9):554-562. doi: 10.5603/GP.2020.0091. PMID: 33030737.
- A. Dembińska-Kieć, J. Naskalsk, B. Solnica, Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej, wyd. IV, Wrocław 2018.
