Karmienie piersią to wyjątkowy okres w życiu matki i dziecka, ale prędzej czy później nadchodzi moment odstawienia. Jak zrobić to łagodnie i kiedy jest na to odpowiedni czas? W tym artykule dowiesz się, jakie są zalecenia dotyczące długości karmienia piersią oraz czy istnieje górny limit wieku dziecka.

Spis treści:

1. Wyłączne karmienie piersią a utrzymanie karmienia piersią
2. Jak długo należy karmić wyłącznie piersią?
3. Do kiedy karmić piersią częściowo?
4. Jak długo karmić piersią – czy istnieje górny limit wieku dziecka?
   • Długie karmienie piersią a rozwój mowy
   • Negatywne skutki długiego karmienia piersią
5. Jak prawidłowo odstawiać dziecko od piersi?
   • Ile trwa odstawienie dziecka od piersi?
6. Zakończenie karmienia piersią a hormony
7. Jak długo karmić dziecko piersią – często zadawane pytania

Wyłączne karmienie piersią a utrzymanie karmienia piersią

Wyłączne karmienie piersią oznacza, że niemowlę otrzymuje wyłącznie mleko matki (z piersi lub odciągnięte). W tym czasie nie podaje się innych płynów (wody i mleka modyfikowanego). Wyjątek stanowią witaminy (np. witamina D) i – jeśli jest taka konieczność – leki.

Utrzymanie karmienia piersią oznacza, że mleko matki stanowi jeden z elementów diety dziecka. Obejmuje czas po 6. miesiącu życia, gdy dziecku zaczyna się wprowadzać pokarmy stałe, ale nadal jest karmione piersią.

>> Dowiedz się więcej: Rozszerzanie diety niemowlaka krok po kroku

Jak długo należy karmić wyłącznie piersią?

Polskie Towarzystwo Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (PTGHiŻD) zaleca, aby niemowlęta były karmione wyłącznie pokarmem kobiecym przez pierwsze 6 m. ż. (wyjątek stanowią dzieci z ryzkiem niedoboru żelaza, u których dietę rozszerza się już po ukończeniu 4 m. ż. celem zapewnienia odpowiedniej podaży tego składnika). Częściowe lub krótsze karmienie piersią również jest korzystne.

Po około 6 m. ż. należy rozpocząć wprowadzać posiłki uzupełniające – zgodnie ze schematem żywienia dzieci w 1 roku życia. Rozszerzanie diety pod osłoną mleka kobiecego zmniejsza prawdopodobieństwo alergii pokarmowych. Po 12. m. ż. karmienie piersią może być kontynuowane tak długo, jak będzie to pożądane przez matkę i dziecko.

>> Sprawdź też: Skaza białkowa u niemowlęcia a karmienie piersią

Do kiedy karmić piersią częściowo?

Pierwsze 6 miesięcy to kluczowy okres. Jeśli mama nie może karmić wyłącznie piersią (np. z powodu niedoboru pokarmu), częściowe karmienie jest korzystniejsze niż całkowite jego zaprzestanie.

Po 6. miesiącu mleko matki nie zaspakaja już zwiększającego się zapotrzebowania na energię, białko i składniki odżywcze (zwłaszcza żelaza). Z tego powodu zaleca się stopniowe wprowadzanie pokarmów uzupełniających. Dziecko można karmić częściowo tak długo, jak jest to pożądane przez matkę i dziecko.

Jak długo karmić piersią – czy istnieje górny limit wieku dziecka?

Nie ma górnego limitu, kiedy należy zakończyć karmienie piersią. Decyzja zależy m.in. od:

• gotowości dziecka – niektóre maluchy same stopniowo tracą zainteresowanie piersią,
• potrzeb i samopoczucia matki – długie karmienie może być wyczerpujące, dlatego ważne jest, aby mama czuła się komfortowo,
• sytuacji życiowej – powrót do pracy czy inne okoliczności mogą wpłynąć na decyzję o odstawieniu.

>> To może Cię zainteresować: Dieta matki karmiącej – co jeść, a czego unikać w okresie karmienia piersią?

Długie karmienie piersią a rozwój mowy

Nie ma wiarygodnych badań naukowych, które potwierdzałyby, że karmienie piersią po 1. roku życia zaburza rozwój mowy. Ewentualne opóźnienia najczęściej wynikają z innych czynników, tj.:

• mniejsza ekspozycja na mowę (np. gdy dziecko jest zbyt rzadko stymulowane),
• indywidualne tempo rozwoju (niektóre dzieci zaczynają mówić później, niezależnie od karmienia),
• budowa anatomiczna (struktura podniebienia, języka, wędzidełka),
• czynniki psychiczne i emocjonalne,
• inne czynniki rozwojowe (np. zaburzenia integracji sensorycznej).

>> Zobacz: „Skoki rozwojowe” – o czym warto wiedzieć?

Negatywne skutki długiego karmienia piersią

Karmienie piersią jest naturalnym i korzystnym procesem, jednak przedłużające się karmienie (powyżej 2-3 roku życia) może przynieść niepożądane efekty. Mogą to być:

• próchnica (nocne karmienia mogą zwiększyć ryzyko próchnicy),
• wady zgryzu (długotrwałe ssanie może prowadzić do przodo- lub tyłozgryzu),
• problemy z samoregulacją emocji (używanie piersi jako jedynego sposobu uspokajania),
• trudności w adaptacji społecznej (szczególnie u dzieci w wieku przedszkolnym),
• niedobory pokarmowe, m.in. żelaza (gdy dziecko zbyt długo opiera dietę głównie na mleku matki i niechętnie spożywa pokarmy uzupełniające).

W ocenie stanu zdrowia małego dziecka karmionego piersią przydatne są badania laboratoryjne:

Jak prawidłowo odstawiać dziecko od piersi?

Nagłe odstawienie od piersi może być stresujące zarówno dla dziecka, jak i dla matki (może prowadzić do zastoju pokarmu lub zapalenia piersi). Dlatego warto zrobić to stopniowo:

1. Zacznij od rezygnacji z jednego karmienia dziennie (np. zastąp je butelką z wodą).
2. Skróć czas karmienia (jeśli dziecko zwykle ssie 15 minut, spróbuj ograniczyć do 10).
3. Zastępuj karmienia innymi formami biskości i spędzenia czasu (np. przytulaniem, wyjściem na spacer).
4. Zaangażuj inną osobę (np. ojca dziecka do nocnych przebudzeń „na karmienie” i podaniu dziecku wody zamiast mleka).

Ile trwa odstawienie dziecka od piersi?

Czas potrzebny na całkowite zakończenie karmienia piersią i ustania laktacji jest bardzo indywidualny i zależy od wielu czynników. Laktacja przy nagłym odstawieniu (choroba matki, konieczność wyjazdu) może utrzymać się jeszcze do kilku dni. Stopniowe odstawienie (początkowo rezygnacja z 1 karmienia dziennie, następnie zostawienie tylko karmień nocnych, aż do całkowitego zakończenia) może trwać kilka tygodni. Naturalne odstawienie (dziecko rzadziej domaga się piersi i preferuje pokarmy stałe) może trwać kilka miesięcy.

Zakończenie karmienia piersią a hormony

Do głównych zmian hormonalnych związanych z zakończeniem karmienia piersią należą:

• spadek prolaktyny – hormonu odpowiedzialnego za produkcję mleka,
• wzrost poziomu estrogenów i progesteronu – zakończenie karmienia często przywraca regularne cykle menstruacyjne.

Po porodzie i podczas karmienia piersią w organizmie kobiety dochodzi do zmian hormonalnych. Badania laboratoryjne mogą być pomocne w ocenie gospodarki hormonalnej młodej mamy:

Jak długo karmić dziecko piersią – często zadawane pytania

Piśmiennictwo

1. Szajewska H. i in.: Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, Standardy Medyczne/Pediatria T.18, 2021
2. Szajewska H. i wsp., Karmienie piersią. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, Standardy Medyczne, Pediatria, 2016, T.13, 9-24.
3. American Academy of Pediatrics, Section on Breastfeeding: Breastfeeding and the use of human milk. Pediatrics, 2012; 129 (3): 827–841.
4. ESPGHAN Committee on Nutrition, Agostoni C., Braegger C., Desci T. i wsp.: Breast-feeding: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2009; 49: 112–125.
5. Raport-nt.-dlugiego-karmienia-piersia-w-Polsce-1.pdf
6. Karmienie piersią – Ministerstwo Zdrowia – Portal Gov.pl
7. Zaburzenia rozwoju mowy u dzieci – pierwsze objawy i wczesne interwencje – Medycyna Rodzinna – Medycyna Praktyczna dla lekarzy.

Usunięcie migdałków (tonsillektomia) to częsty zabieg u dzieci. Choć jest on stosunkowo bezpieczny, organizm potrzebuje czasu na regenerację, a odpowiednia dieta jest kluczowa przede wszystkim dla gojenia i komfortu małego pacjenta. Z tego artykułu dowiesz się, co podać dziecku po zabiegu. Skorzystaj z gotowych przepisów.

Spis treści:

1. Jak usunięcie migdałka u dzieci wpływa na organizm?
2. Znaczenie diety po usunięciu migdałka u dziecka
3. Co jeść po usunięciu migdałków? Lista produktów
4. Czego nie powinno zawierać menu po usunięciu migdałków u dziecka?
5. Dieta po wycięciu migdałków u dzieci – przykładowe przepisy
   • Zupa-krem zagęszczana jajkiem
   • Makaron z mięsem w sosie koperkowym
   • Lody jogurtowe
6. Dieta po usunięciu migdałka u dziecka – często zadawane pytania

Jak usunięcie migdałka u dzieci wpływa na organizm?

Wpływ tego zabiegu na organizm dziecka może być zarówno pozytywny, jak i wiązać się z pewnymi konsekwencjami.

• Pozytywne skutki usunięcia migdałków:
  • zmniejszenie częstotliwości infekcji – migdałki są częścią układu odpornościowego, ale gdy same stają się źródłem zakażeń (np. angina ropna), ich usunięcie może zredukować liczbę zachorowań,
  • poprawa oddychania – przerośnięte migdałki mogą blokować drogi oddechowe, prowadząc do chrapania i bezdechu sennego; po zabiegu dzieci często lepiej śpią,
  • lepsze przyjmowanie pokarmów – powiększone migdałki mogą utrudniać przełykanie, a po operacji dzieci mogą jeść swobodniej,
  • redukcja przewlekłego stanu zapalnego – częste infekcje migdałków mogą prowadzić do przewlekłego stanu zapalnego, który znika po ich usunięciu.
• Możliwe negatywne skutki lub powikłania:
  • ból gardła – po zabiegu dziecko może odczuwać ból, co może utrudniać jedzenie i picie,
  • obrzęk tkanek – utrudnia przełykanie,
  • ryzyko krwawienia – w rzadkich przypadkach może dojść do krwawienia pooperacyjnego, zwykle w ciągu pierwszych kilku dniach,
  • tymczasowa zmniejszona odporność lokalna – migdałki są częścią układu limfatycznego i pełnią funkcję obronną, szczególnie u małych dzieci.

Znaczenie diety po usunięciu migdałka u dziecka

Prawidłowe żywienie po zabiegu usunięcia migdałka u dziecka:

• zapobiega podrażnieniom (chroni delikatną śluzówkę),
• minimalizuje ból przy przełykaniu (odpowiednia konsystencja pokarmów),
• zmniejsza ryzyko krwawienia (twarde pokarmy mogą uszkodzić rany),
• zapewnia odpowiednią podaż kalorii (posiłki gęste odżywczo).

>> Zobacz: Piramida Żywienia – czym jest i jakie są zasady zdrowego żywienia?

Co jeść po usunięciu migdałków? Lista produktów

Produkty należy dopasować indywidualnie zgodnie z zaleceniami lekarza i w zależności od rozległości zabiegu usunięcia migdałka, odczuwania bólu, możliwości przełykania przez dziecko jak również wieku dziecka.

W pierwszych godzinach po usunięciu migdałków zaleca się najczęściej dietę płynną. Jeżeli nie ma przeciwskazań, to należy jak najszybciej przejść na dietę półpłynną, następnie pokarmy miękkie i posiłki o normalnej konsystencji. Powrót do normalnego jedzenia zwykle trwa 2-3 tygodnie.

Istotna jest temperatura podawanych posiłków. Posiłki należy podawać dziecku przestudzone, w temperaturze pokojowej – gorące i ciepłe posiłki mogą podrażnić miejsce po zabiegu. Niektóre posiłki (np. koktajle) i produkty z lodówki (tj. jogurty, serki) można podawać chłodne – obkurczą naczynia krwionośne i zmniejszą ból przy przełykaniu. 

Po zabiegu można zastosować również żywność specjalnego przeznaczenia medycznego dedykowaną dzieciom, które można stosować zamiast posiłków, bądź jako uzupełnienie diety w celu zapewnienia odpowiedniej podaży kilokalorii, zapobieganiu niedożywieniu dziecka (szczególnie, w przypadku słabego apetytu i dziecka z niską masą ciała) oraz przyśpieszeniu jego rekonwalescencji i gojeniu rany. Stosowanie żywności specjalnego przeznaczenia medycznego odbywa się pod nadzorem lekarza lub dietetyka.

Dziecku można podawać witaminę D po zabiegu wycięcia migdałków – w dawce przyjmowanej tak jak przed zabiegiem. Jednak warto wziąć pod uwagę formę podania. Bezpośrednio po zabiegu, kiedy dziecko ma problemy z przełykaniem, lepiej podawać witaminę D w kroplach podawanych na język. Po kilku dniach można podawać już w kapsułkach z twardą otoczką.

Czego nie powinno zawierać menu po usunięciu migdałków u dziecka?

Po zabiegu (zwłaszcza w pierwszych dniach) w celu zmniejszenia ryzyka podrażnienia gardła i krwawienia nie zaleca się w szczególności:

• potraw ostrych i kwaśnych,
• cytrusów i kiwi,
• produktów kiszonych, tj. ogórki, kapusta,
• produktów twardych i chrupiących, tj. chipsy, orzechy,
• gorących potraw i napoi,
• napojów gazowanych,
• potraw smażonych.

>> Przeczytaj: Dieta lekkostrawna dla dziecka. Przykładowe przepisy

Dieta po wycięciu migdałków u dzieci – przykładowe przepisy

Zupa-krem zagęszczana jajkiem

• Składniki: kalafior, pietruszka, ziemniak, żółtko jajka, szczypta kurkumy.
• Przygotowanie: Warzywa ugotuj i zmiksuj na gładko do uzyskania pożądanej konsystencji, żółtko jaja roztrzep widelcem i połącz z zupą podgrzewając ją jeszcze chwilę, ostudź.

Makaron z mięsem w sosie koperkowym

• Składniki: makaron nitki, mięso mielone z kurczaka, masło klarowane, bulion warzywny, śmietanka kremówka, koperek.
• Przygotowanie: Makaron ugotuj, ba patelni rozgrzej masło, dodaj mięso mielone i duś, rozgniatając je widelcem, wlej bulion i śmietankę, gotuj na wolnym ogniu, aż sos lekko zgęstnieje, dopraw do smaku, podaj z posiekanym koperkiem.

Lody jogurtowe

• Składniki: Jogurt naturalny, rozgnieciony banan, odrobina miodu (dla dzieci >1 r.ż.).
• Przygotowanie: Zblenduj wszystkie składniki na gładką konsystencję, zamroź w foremkach na lody.

Dieta po usunięciu migdałka u dziecka – często zadawane pytania

Piśmiennictwo

1. Millington AJ, Gaunt AC, Phillips JS. Post-tonsillectomy dietary advice: systematic review. J Laryngol Otol. 2016 Oct;130(10):889-892.
2. Bannister M, Thompson C. Post-tonsillectomy dietary advice and haemorrhage risk: Systematic review. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 2017 Dec;103:29-31.
3. Thomas, PC, Moore, P, Reilly, JS. Child preferences for post-tonsillectomy diet. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 1995;31:29–33.
4. Albeladi MA, Salamah MA, Alhussaini R. The Effect of Ice Cream Intake on Pain Relief for Patients After Tonsillectomy. Cureus. 2020 Jul 9;12(7):e9092.
5. Aldamluji N, Burgess A, Pogatzki-Zahn E, Raeder J, Beloeil H; PROSPECT Working Group collaborators*. PROSPECT guideline for tonsillectomy: systematic review and procedure-specific postoperative pain management recommendations. Anaesthesia. 2021 Jul;76(7):947-961.

Wycięcie migdałków (tonsillektomia) to jeden z najczęściej wykonywanych zabiegów laryngologicznych. Choć migdałki pełnią ważną rolę w układzie odpornościowym, ich usunięcie bywa konieczne przy nawracających infekcjach, bezdechu sennym czy zaburzeniach słuchu. W artykule omówimy wskazania i przeciwwskazania do zabiegu, przygotowanie, przebieg operacji, rekonwalescencję oraz możliwe powikłania. Dowiesz się również, czy zabieg jest bolesny i jak długo trwa powrót do zdrowia. Jeśli zastanawiasz się nad tonsillektomią dla siebie lub dziecka – ten krótki poradnik pomoże rozwiać wątpliwości.

Spis treści:

1. Wycięcie migdałków – kiedy jest wskazane?
2. Przeciwwskazania do wycięcia migdałków
3. Jak się przygotować do wycięcia migdałków
4. Jak wygląda usunięcie migdałków u dorosłych i u dzieci?
5. Czy usunięcie migdałków boli?
6. Rekonwalescencja o wycięciu migdałków
7. Usunięcie migdałków – skutki uboczne i powikłania
8. Podsumowanie
9. Wycięcie migdałków – często zadawane pytania

Wycięcie migdałków – kiedy jest wskazane?

Decyzję o usunięciu migdałków, często trudną i zawsze zindywidualizowaną, podejmuje się na podstawie konkretnych wskazań medycznych. Do najczęstszych należą:

• nawracające zapalenia migdałków (anginy) – przyjęto orientacyjnie, że wskazaniem jest występowanie co najmniej 7 epizodów w ciągu roku, co najmniej 5 rocznie przez 2 kolejne lata lub co najmniej 3 rocznie przez 3 kolejne lata,
• przerost migdałków powodujący bezdech senny – szczególnie u dzieci, gdy migdałki blokują drożność dróg oddechowych,
• ropień okołomigdałkowy – gdy antybiotykoterapia nie wystarcza,
• podejrzenie nowotworu migdałka (rzadkie wskazanie),
• przewlekłe zapalenie migdałków z nieprzyjemnym zapachem z ust (tzw. kamienie migdałkowe),
• zaburzenia rozwoju mowy spowodowane upośledzeniem słuchu u dzieci.

Przeciwwskazania do wycięcia migdałków

Nie każdy pacjent może być zakwalifikowany do zabiegu usunięcia migdałków. Główne przeciwwskazania to:

• ciężkie zaburzenia krzepnięcia krwi (wrodzone lub nabyte) – ze względu na ryzyko krwawienia,
• aktywna infekcja – zabieg wykonuje się po wyleczeniu stanu zapalnego,
• choroby przewlekłe w trakcie zaostrzenia (np. cukrzyca, nadciśnienie),
• wiek poniżej 3 lat (u małych dzieci migdałki pełnią ważną rolę immunologiczną),
• ciąża – zabieg odracza się do porodu.

>> Sprawdź: Krzepnięcie krwi – na czym polega, jakie czynniki wpływają na krzepliwość krwi?

Jak się przygotować do wycięcia migdałków?

Przed zabiegiem konieczne są:

• konsultacja laryngologiczna – ocena wskazań i ewentualnych przeciwwskazań,
• podstawowe badania krwi (morfologia, koagulologia, inne dodatkowe w zależności od chorób przewlekłych i przyjmowanych leków),
• elektrokardiogram (u dorosłych i dzieci z chorobami serca),
• przerwa w przyjmowaniu leków wpływających na krzepliwość krwi (np. aspiryna, ibuprofen – zwykle 7 dni przed zabiegiem),
• postępowanie dietetyczne – na 6-8 godzin przed operacją nie wolno jeść ani pić.

U dzieci ważne jest przygotowanie psychologiczne – rozmowa o hospitalizacji, zabiegu, wytłumaczenie istotności procesu i po prostu obecność samego rodzica.

Jak wygląda usunięcie migdałków u dorosłych i u dzieci?

Zabieg wykonuje się w znieczuleniu ogólnym (u dzieci) lub miejscowym (rzadziej, głównie u dorosłych):

• metoda klasyczna – migdałki wycina się nożem chirurgicznym lub nożyczkami,
• elektrokoagulacja – użycie prądu wysokiej częstotliwości zmniejsza krwawienie,
• koblacja – nowoczesna metoda z wykorzystaniem zimnej plazmy (mniej bolesna),
• laser CO₂ – precyzyjne usunięcie tkanki z minimalnym uszkodzeniem okolicznych struktur.

Zabieg trwa 20-45 minut, a pacjent zwykle wraca do domu tego samego dnia lub w kolejnej dobie.

Czy usunięcie migdałków boli?

Ból po zabiegu jest umiarkowany do silnego, szczególnie przy przełykaniu. U dzieci może utrzymywać się 7-10 dni, u dorosłych nawet do 14 dni. Jest to jednak w pełni wytłumaczalne w kontekście ingerencji w tkanki – także i ten problem można rozwiązać z powodzeniem. Jak złagodzić ból? Oto kilka sposobów:

• leki przeciwbólowe (paracetamol, NLPZ, tramadol),
• spożywanie chłodnych napojów i lodów (zmniejszają obrzęk),
• płukanki z solą fizjologiczną.

Rekonwalescencja po wycięciu migdałków

Powrót do zdrowia trwa ok. 2 tygodnie. Zalecane są:

• odpowiednia dieta – początkowo płynna (buliony, jogurty), potem papkowata; należy unikać gorących i ostrych potraw,
• odpoczynek – przez pierwsze 7 dni unikać wysiłku fizycznego,
• nawodnienie – przyspiesza gojenie,
• unikanie infekcji – nie narażać się na kontakt z chorymi,
• u dzieci ważne jest monitorowanie krwawienia – jeśli pojawi się świeża krew, konieczna jest pilna konsultacja lekarska.

>> To może Ci się przydać: Menu (dieta) po usunięciu migdałka u dziecka

Usunięcie migdałków – skutki uboczne i powikłania

Najczęstsze powikłania to:

• krwawienie (może wystąpić nawet do 14 dni po zabiegu),
• zakażenie rany pooperacyjnej – objawia się gorączką i nasilonym bólem,
• ból ucha (tzw. ból rzutowany),
• przejściowe zmiany zabarwienia głosu (zwykle ustępują po kilku tygodniach),
• nudności i wymioty (efekt uboczny znieczulenia, obecnie rzadko występujące).

Ciężkie powikłania (np. masywne krwotoki) są rzadkie, ale wymagają natychmiastowej interwencji – pamiętaj, w takim przypadku nie zwlekaj z udaniem się po pomoc!

Podsumowanie

Tonsillektomia to skuteczna metoda leczenia nawracających angin i bezdechu sennego. Mimo że rekonwalescencja bywa uciążliwa, większość pacjentów odczuwa znaczną poprawę zdrowia. Przed podjęciem decyzji skonsultuj się z laryngologiem, aby ocenić korzyści i ryzyko. Masz wątpliwości? Pamiętaj, od ich rozwiania jest specjalista.

Wycięcie migdałków – często zadawane pytania

Źródła

1. Mitchell RB, Archer SM, Ishman SL, Rosenfeld RM, Coles S, Finestone SA, Friedman NR, Giordano T, Hildrew DM, Kim TW, Lloyd RM, Parikh SR, Shulman ST, Walner DL, Walsh SA, Nnacheta LC. Clinical Practice Guideline: Tonsillectomy in Children (Update)-Executive Summary. Otolaryngol Head Neck Surg. 2019 Feb;160(2):187-205. doi: 10.1177/0194599818807917. PMID: 30921525., https://aao-hnsfjournals.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1177/0194599818807917 (dostęp: 16.06.2025).
2. Verma R, Verma RR, Verma RR. Tonsillectomy-Comparative Study of Various Techniques and Changing Trend. Indian J Otolaryngol Head Neck Surg. 2017 Dec;69(4):549-558. doi: 10.1007/s12070-017-1190-6. Epub 2017 Sep 18. PMID: 29238690; PMCID: PMC5714902., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5714902 (dostęp: 16.06.2025).
3. Burton MJ, Glasziou PP, Chong LY, Venekamp RP. Tonsillectomy or adenotonsillectomy versus non-surgical treatment for chronic/recurrent acute tonsillitis. Cochrane Database Syst Rev. 2014 Nov 19;2014(11):CD001802. doi: 10.1002/14651858.CD001802.pub3. PMID: 25407135; PMCID: PMC7075105., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7075105 (dostęp: 16.06.2025).
4. Bohr C, Shermetaro C. Tonsillectomy and Adenoidectomy. [Updated 2023 Jun 26]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-., https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK53694 (dostęp: 16.06.2025).

Wady postawy u dzieci to coraz częstszy problem w dobie zmniejszonej aktywności fizycznej i długotrwałego korzystania z elektroniki. Nieprawidłowości w ustawieniu kręgosłupa, stóp czy kolan mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych w przyszłości.

W artykule omówimy rodzaje wad postawy, ich przyczyny, metody diagnostyczne oraz skuteczne sposoby leczenia i profilaktyki. Dowiesz się, jak rozpoznać pierwsze objawy i jak pomóc swojemu dziecku utrzymać zdrową sylwetkę, a tym samym zdrowe wejście w dorosłość!

Spis treści:

1. Wady postawy u dzieci – czym charakteryzują się te schorzenia?
2. Rodzaje wad postawy u dzieci
   • Wady kręgosłupa
   • Wady kończyn dolnych
3. Wady postawy u dzieci a wiek dziecka
4. Przyczyny wad postawy u dzieci
5. Jak rozpoznać wady postawy u dzieci?
6. Skutki wad postawy u dzieci
7. Leczenie wad postawy u dzieci
8. Jak zapobiegać wadom postawy u dzieci?
9. Wady postawy u dzieci – podsumowanie
10. FAQ: Wady postawy u dzieci – często zadawane pytania

Wady postawy u dzieci – czym charakteryzują się te schorzenia?

Wady postawy to nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu narządu ruchu, które zaburzają naturalne ustawienie ciała. Mogą dotyczyć kręgosłupa, kończyn dolnych, klatki piersiowej lub miednicy. Charakteryzują się:

• asymetrią ciała (np. jedno ramię wyżej niż drugie),
• nieprawidłowym formowaniem się fizjologicznych krzywizn kręgosłupa,
• zaburzeniami chodu,
• bólami mięśni i stawów.

Rodzaje wad postawy u dzieci

Wady kręgosłupa

W tym podpunkcie można wymienić:

• plecy okrągłe (hiperkifoza) – nadmierne wygięcie kręgosłupa piersiowego, tworzące tzw. „garb”,
• plecy wklęsłe (hiperlordoza) – zwiększone wygięcie kręgosłupa lędźwiowego,
• plecy płaskie – spłaszczenie naturalnych krzywizn kręgosłupa,
• skolioza – kojarzone jako boczne skrzywienie kręgosłupa, w rzeczywistości trójpłaszczyznowe.

Wady kończyn dolnych

Do tego rodzaju wad należą:

• koślawość kolan (kolana zbliżają się do siebie, stopy są rozstawione),
• szpotawość kolan (kolana są oddalone od siebie, tworząc „nogi w O”),
• płaskostopie – obniżenie łuku podłużnego stopy,
• stopa wydrążona – nadmierne wysklepienie stopy.

Wady postawy u dzieci a wiek dziecka

W poszczególnych etapach rozwoju można zaobserwować różne nieprawidłowości (nie zawsze wymagające interwencji):

• niemowlęta (0-1 rok) – mogą występować przejściowe asymetrie (np. kręcz szyi), które często ustępują samoistnie i nie wymagają leczenia,
• przedszkolaki (3-6 lat) – częste płaskostopie fizjologiczne, które zwykle koryguje się z wiekiem,
• dzieci w wieku szkolnym (7-12 lat) – nasilenie wad postawy z powodu długotrwałego siedzenia w ławce i noszenia ciężkich plecaków,
• nastolatki (13-18 lat) – skolioza idiopatyczna często ujawnia się w okresie skoku wzrostowego.

>> Warto przeczytać także: Jak wyglądają bóle wzrostowe u dziecka?

Przyczyny wad postawy u dzieci

Główne czynniki wpływające na rozwój wad postawy to:

• siedzący tryb życia – brak ruchu osłabia mięśnie posturalne,
• nieprawidłowa ergonomia – źle dopasowane krzesła, noszenie plecaka na jednym ramieniu,
• nadwaga i otyłość – obciążają stawy i kręgosłup,
• czynniki wrodzone (np. dysplazja stawów, wady genetyczne),
• niewłaściwe obuwie – zbyt miękkie lub niepodtrzymujące stopy.

>> Więcej przydatnych informacji o otyłości u dzieci znajdziesz w artykule: Otyłość u dzieci i młodzieży – poważna choroba i duże wyzwanie

Jak rozpoznać wady postawy u dzieci?

Podstawą jest przede wszystkim dostrzeżenie problemu, co odbywa się poprzez:

1. obserwację rodzicielską:
   • asymetria barków, łopatek lub bioder,
   • garbienie się, pochylanie,
   • ustawianie stóp do środka lub na zewnątrz.
2. ocenę przez specjalistę (pediatrę lub ortopedę):
   • test Adamsa (skłon w przód) – pozwala wykryć skoliozę,
   • plantokonturografia – ocenia kształt stóp,
   • RTG, rezonans magnetyczny – w przypadku podejrzenia poważnych deformacji.

Skutki wad postawy u dzieci

Nieleczone wady postawy mogą prowadzić do przewlekłych bólów pleców i stawów, zaburzeń oddychania (przy zaawansowanych wadach kręgosłupa), szybszego zużycia stawów (choroba zwyrodnieniowa), problemów z samooceną (zwłaszcza u nastolatków).

Leczenie wad postawy u dzieci

Terapia zależy od rodzaju i zaawansowania wady:

• fizjoterapia – ćwiczenia korekcyjne, terapia manualna,
• gorsety ortopedyczne – stosowane przy skoliozie powyżej 20-25°,
• wkładki ortopedyczne – korygują płaskostopie i koślawość stóp,
• leczenie operacyjne – rzadko, tylko w ciężkich deformacjach.

Regularność ćwiczeń jest kluczowa dla skuteczności terapii.

Jak zapobiegać wadom postawy u dzieci?

Podstawą jest odpowiedni tryb życia:

• zachęcanie do aktywności fizycznej (pływanie, jazda na rowerze) – najskuteczniejsze jest podejmowanie wspólnie z dzieckiem,
• edukacja na temat prawidłowej postawy podczas siedzenia i chodzenia,
• odpowiednie obuwie z dobrą amortyzacją i stabilizacją stopy,
• ograniczenie czasu spędzanego przed ekranem komputera, tabletu lub smartfona,
• noszenie plecaka na obu ramionach (max. 10-15% masy ciała dziecka).

Wady postawy u dzieci – podsumowanie

Wady postawy u dzieci są powszechne, ale w większości przypadków można je skutecznie korygować dzięki wczesnej diagnozie i odpowiedniemu leczeniu. Kluczowa jest obserwacja dziecka, regularna aktywność fizyczna i konsultacje ze specjalistami. Jeśli zauważysz niepokojące objawy, nie zwlekaj – umów się na wizytę u ortopedy lub fizjoterapeuty.

FAQ: Wady postawy u dzieci – często zadawane pytania

Bibliografia

1. Burger M, Coetzee W, du Plessis LZ, Geldenhuys L, Joubert F, Myburgh E, van Rooyen C, Vermeulen N. The effectiveness of Schroth exercises in adolescents with idiopathic scoliosis: A systematic review and meta-analysis. S Afr J Physiother. 2019 Jun 3;75(1):904. doi: 10.4102/sajp.v75i1.904. PMID: 31206094; PMCID: PMC6556933., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6556933 (dostęp: 30.06.2025).
2. Calcaterra V, Marin L, Vandoni M, Rossi V, Pirazzi A, Grazi R, Patané P, Silvestro GS, Carnevale Pellino V, Albanese I, Fabiano V, Febbi M, Silvestri D, Zuccotti G. Childhood Obesity and Incorrect Body Posture: Impact on Physical Activity and the Therapeutic Role of Exercise. Int J Environ Res Public Health. 2022 Dec 13;19(24):16728. doi: 10.3390/ijerph192416728. PMID: 36554608; PMCID: PMC9779104., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9779104 (dostęp: 30.06.2025).
3. Ansari K, Singh M, McDermott JR, Gregorczyk JA, Balmaceno-Criss M, Daher M, McDonald CL, Diebo BG, Daniels AH. Adolescent idiopathic scoliosis in adulthood. EFORT Open Rev. 2024 Jul 1;9(7):676-684. doi: 10.1530/EOR-23-0162. PMID: 38949156; PMCID: PMC11297403., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11297403 (dostęp: 30.06.2025).
4. Amzallag-Bellenger E, Uyttenhove F, Nectoux E, Moraux A, Bigot J, Herbaux B, Boutry N. Idiopathic scoliosis in children and adolescents: assessment with a biplanar X-ray device. Insights Imaging. 2014 Oct;5(5):571-83. doi: 10.1007/s13244-014-0354-0. Epub 2014 Sep 13. PMID: 25217150; PMCID: PMC4195844., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4195844 (dostęp: 30.06.2025).
5. Ridderbusch K, Spiro AS, Kunkel P, Grolle B, Stücker R, Rupprecht M. Strategies for Treating Scoliosis in Early Childhood. Dtsch Arztebl Int. 2018 Jun 1;115(22):371-376. doi: 10.3238/arztebl.2018.0371. PMID: 29932047; PMCID: PMC6039715. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6039715/ (dostęp: 30.06.2025).
6. Halabchi F, Mazaheri R, Mirshahi M, Abbasian L. Pediatric flexible flatfoot; clinical aspects and algorithmic approach. Iran J Pediatr. 2013 Jun;23(3):247-60. PMID: 23795246; PMCID: PMC3684468. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3684468/ (dostęp: 30.06.2025).

Słoneczna aura i piękna letnia pogoda są tym, na co czekamy cały rok. Bywa to jednak niebezpieczne. Udar słoneczny to stan zagrażający zdrowiu, a niekiedy nawet i życiu, który może wystąpić u dziecka w wyniku nadmiernej ekspozycji na słońce. Jak rozpoznać niepokojące symptomy? Kiedy konieczna jest interwencja lekarza? Jak skutecznie chronić siebie i dziecko przed przegrzaniem? Jeżeli chcesz zapewnić swojemu maluchowi bezpieczeństwo podczas letnich upałów, to ten artykuł jest właśnie dla Ciebie.

Spis treści:

1. Przyczyny udaru słonecznego u dziecka
2. Objawy udaru słonecznego u dziecka
3. Objawy udaru słonecznego u niemowlaka
4. Ile trwa udar słoneczny u dziecka?
5. Udar słoneczny u dziecka – co robić?
6. Udar słoneczny u dziecka – kiedy iść do lekarza?
7. Jak leczyć udar słoneczny u dziecka?
8. Podsumowanie
9. Udar słoneczny u dziecka – często zadawane pytania

Przyczyny udaru słonecznego u dziecka

Udar słoneczny to forma udaru cieplnego – dysproporcji między wzrostem temperatury ciała a możliwością termoregulacji – spowodowana bezpośrednim działaniem promieni słonecznych na głowę i kark. U dzieci mechanizmy termoregulacji są mniej wydajne niż u dorosłych, co zwiększa ryzyko przegrzania.

Główne przyczyny to:

• długotrwała ekspozycja na słońce – szczególnie w godzinach 11:00-16:00, gdy promieniowanie UV jest najsilniejsze,
• niewystarczające nawodnienie – dzieci szybko tracą płyny przez pocenie się, a nie zawsze sygnalizują pragnienie,
• brak nakrycia głowy – czapka lub kapelusz chronią przed bezpośrednim działaniem słońca, odbijając promienie,
• wysoka wilgotność powietrza – utrudnia parowanie potu, co zaburza chłodzenie organizmu,
• aktywność fizyczna podczas upału – bieganie, zabawy na plaży czy uprawianie sportu zwiększają produkcję ciepła.

Badania wskazują, że dzieci do 4. roku życia są szczególnie narażone na udar słoneczny ze względu na niedojrzałość układu termoregulacyjnego.

Objawy udaru słonecznego u dziecka

Objawy udaru słonecznego mogą narastać stopniowo lub pojawić się nagle. Do najczęstszych należą:

• gorączka – temperatura ciała może przekroczyć 39°C,
• zawroty i ból głowy – dziecko może skarżyć się na uczucie ucisku w skroniach,
• nudności i wymioty – mogą wynikać z zaburzeń elektrolitowych,
• osłabienie i apatia – maluch jest senny, nie ma energii do zabawy,
• sucha, zaczerwieniona skóra – brak potu pomimo wysokiej temperatury,
• przyspieszony oddech i tętno – organizm próbuje pozbyć się nadmiaru ciepła.

>> Sprawdź też: 40 stopni gorączki u dziecka – co robić?

W cięższych przypadkach mogą wystąpić drgawki, zaburzenia świadomości, omamy lub utrata przytomności. Według danych literaturowych udar słoneczny może prowadzić do niewydolności wielonarządowej, jeśli w porę nie zostanie podjęta interwencja.

Objawy udaru słonecznego u niemowlaka

Niemowlęta nie werbalizują swoich dolegliwości, stąd należy wnikliwie obserwować ich zachowanie. Alarmujące objawy to:

• płaczliwość i rozdrażnienie,
• gorąca i sucha skóra – szczególnie na głowie i karku,
• brak apetytu – odmowa picia mleka lub wody,
• wiotkość mięśni – niemowlę wydaje się „bezwładne”,
• zapadnięte ciemiączko (gdy jest jeszcze obecne).

Ile trwa udar słoneczny u dziecka?

Czas trwania objawów zależy od stopnia przegrzania i szybkości reakcji rodziców.

W łagodnych przypadkach (np. lekkie osłabienie) stan poprawia się w ciągu kilku godzin po odpowiednim schłodzeniu i nawodnieniu. W cięższych przypadkach objawy mogą utrzymywać się 24-48 godzin, a powrót do pełni sił trwa nawet kilka dni. Jeśli doszło do zaburzeń neurologicznych (np. drgawek), konieczna jest hospitalizacja – zalecenie bezwzględne!

Udar słoneczny u dziecka – co robić?

Gdy zauważysz objawy udaru słonecznego:

• przenieś dziecko w chłodne miejsce – najlepiej zacienionego,
• schładzaj stopniowo – stosuj chłodne (nie zimne!) okłady na kark, czoło i pachwiny,
• nawadniaj – podawaj wodę lub elektrolity małymi porcjami,
• zdejmij nadmiar warstw odzieży,
• monitoruj stan – sprawdzaj temperaturę, śledź zachowanie dziecka.

Udar słoneczny u dziecka – kiedy iść do lekarza?

Pilna konsultacja lekarska jest konieczna, gdy:

• dziecko jest nieprzytomne lub ma drgawki,
• występują zaburzenia oddychania,
• gorączka przekracza 40°C i nie spada,
• pojawiają się objawy odwodnienia (np. brak moczu przez 6 godzin),
• dziecko jest wiotkie i słabo reaguje na bodźce.

W takich przypadkach wezwij pogotowie lub udaj się na szpitalny oddział ratunkowy.

Jak leczyć udar słoneczny u dziecka?

Leczenie zależy od ciężkości stanu:

• łagodne przypadki – wystarczy nawodnienie i odpoczynek w chłodnym miejscu,
• cięższe przypadki – leczenie wewnątrzszpitalne (chłodzenie, płyny podawane dożylnie).

>> Sprawdź: Odwodnienie i nawodnienie organizmu – fakty i mity

Podsumowanie

Udar słoneczny u dziecka to stan wymagający szybkiej reakcji. Kluczowe jest zapobieganie: unikanie słońca w najgorętszych godzinach, nawadnianie i ochrona głowy. Jeśli dojdzie do przegrzania, działaj spokojnie, ale stanowczo – od tego może zależeć zdrowie twojego malucha.

Udar słoneczny u dziecka – często zadawane pytania

Źródła

1. Adnan Bukhari H. A Systematic Review on Outcomes of Patients with Heatstroke and Heat Exhaustion. Open Access Emerg Med. 2023 Sep 22;15:343-354. doi: 10.2147/OAEM.S419028. PMID: 37771523; PMCID: PMC10522494., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10522494 (dostęp: 16.06.2025).
2. Cohen-Ronen N, Rimon A, Cohen N, Capua T. Heat stroke: knowledge and practices of medical professionals in pediatric emergency medicine departments – a survey study. Isr J Health Policy Res. 2021 Jun 2;10(1):35. doi: 10.1186/s13584-021-00469-7. PMID: 34078464; PMCID: PMC8173899., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8173899 (dostęp: 16.06.2025).
3. Yoram Epstein, Ph.D., and Ran Yanovich, Ph.D. Heatstroke. Published June 19, 2019, N Engl J Med 2019;380:2449-2459, DOI: 10.1056/NEJMra1810762, VOL. 380 NO. 25, https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMra1810762 (dostęp: 16.06.2025).
4. McGarr GW, Saci S, King KE, Topshee S, Richards BJ, Gemae MR, McCourt ER, Kenny GP. Heat strain in children during unstructured outdoor physical activity in a continental summer climate. Temperature (Austin). 2020 Aug 12;8(1):80-89. doi: 10.1080/23328940.2020.1801120. PMID: 33553507; PMCID: PMC7849747., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7849747 (dostęp: 16.06.2025).

Bostonka, znana również jako choroba dłoni, stóp i jamy ustnej (HFMD), to częsta infekcja wirusowa występująca głównie u dzieci. I choć z pewnością słyszałeś/aś co nieco o tej chorobie, to z pewnością przyda się usystematyzowanie wiedzy. Jakie zatem są objawy? Co wywołuje bostonkę? Jaki jest naturalny przebieg oraz metody leczenia? Jak długo trwa choroba? Czy jest zaraźliwa? Poniższe kompendium praktycznej wiedzy z pewnością będzie cennym orężem w walce o zdrowie Twojego malucha.

Spis treści:

1. Jakie są objawy bostonki u dzieci?
   • Jak wygląda bostonka u 3-miesięcznego dziecka?
   • Jak wygląda bostonka u rocznego dziecka?
2. Ile trwa bostonka u dzieci?
3. Czy bostonka u dzieci jest zaraźliwa?
4. Ile razy można zachorować na bostonkę?
5. Jak leczyć bostonkę u dzieci?
6. Bostonka u dzieci – często zadawane pytania
   • Co podać dziecku na bostonkę?
   • Czy można kąpać dziecko z bostonką?
   • Kiedy po bostonce do przedszkola?
   • Ile dziecko powinno być w domu przy bostonce?
7. Podsumowanie

Jakie są objawy bostonki u dzieci?

Bostonka najczęściej objawia się charakterystycznymi zmianami skórnymi oraz ogólnoustrojowo. Najczęstsze dolegliwości to:

• gorączka – zwykle utrzymuje się 1-3 dni, ale może trwać nawet dłużej,
• charakterystyczna wysypka – pęcherzyki lub czerwone plamki na dłoniach, stopach i w jamie ustnej (może pojawić się także na pośladkach i w okolicy narządów płciowych),
• ból gardła i trudności w przełykaniu,
• osłabienie, brak apetytu, rozdrażnienie,
• u niektórych dzieci występują również biegunka i/lub wymioty.

Jak wygląda bostonka u 3-miesięcznego dziecka?

U niemowląt bostonka może mieć cięższy przebieg ze względu na niedojrzały układ odpornościowy. Objawy obejmują:

• wysoką gorączkę (nawet powyżej 39°C),
• rozległe pęcherze w jamie ustnej utrudniające picie mleka,
• wysypka na dłoniach i stopach, a także na tułowiu,
• płaczliwość na zmianę z apatią,
• znaczne osłabienie, wiotkość.

Ze względu na ryzyko odwodnienia, niemowlęta wymagają szczególnej obserwacji i konsultacji z lekarzem, optymalnie specjalistą pediatrii.

Jak wygląda bostonka u rocznego dziecka?

U rocznych dzieci choroba często ma łagodniejszy przebieg, ale nadal może być uciążliwa. Typowe objawy to:

• gorączka (zwykle do 38-39°C),
• bolesne owrzodzenia w jamie ustnej,
• drobne pęcherze na dłoniach i stopach,
• utrata apetytu (w tym spowodowana bólem przy przełykaniu).

>> Przeczytaj: 40 stopni gorączki u dziecka – co robić?

Ile trwa bostonka u dzieci?

Przebieg choroby zwykle trwa 7-10 dni, przy czym:

• gorączka utrzymuje się zazwyczaj 1-3 dni,
• wysypka rzadko pozostawia blizny i zwykle znika w ciągu 7-10 dni,
• owrzodzenia w jamie ustnej goją się najdłużej – nawet do 10 dni.

U niektórych dzieci objawy mogą utrzymywać się dłużej, zwłaszcza jeśli doszło do nadkażenia bakteryjnego. Właśnie w przypadku wystąpienia tego powikłania może dochodzić do powstawania blizn w miejscu zmian skórnych – ta zasada dotyczy wielu dermatoz.

Czy bostonka u dzieci jest zaraźliwa?

Tak, pamiętaj, że bostonka jest wysoce zaraźliwa. Wirus przenosi się przez kontakt z wydzielinami (ślina, kichanie, kał), dotykanie zakażonych przedmiotów (zabawki, naczynia), bliski kontakt fizyczny (przytulanie, całowanie).

Największa zaraźliwość występuje w pierwszym tygodniu choroby, ale wirus może być wydalany nawet kilka tygodni po ustąpieniu objawów.

>> To może Cię zainteresować: Czyste piaskownice – zadbajmy o bezpieczeństwo dzieci

Ile razy można zachorować na bostonkę?

Możliwe są nawroty choroby, ponieważ wywołują ją różne szczepy enterowirusów (głównie Coxsackie A16 i Enterovirus 71). Przechorowanie jednego rodzaju wirusa nie daje odporności na inne, dlatego dziecko może zachorować ponownie.

Jak leczyć bostonkę u dzieci?

Leczenie bostonki jest objawowe, ponieważ nie ma leku przeciwwirusowego skierowanego przeciwko jej przyczynie. Zalecane postępowanie obejmuje:

• nawadnianie – podawanie chłodnych płynów (woda, herbatki),
• leki przeciwgorączkowe (paracetamol, ibuprofen),
• żele łagodzące ból jamy ustnej (np. z lidokainą),
• lekkostrawną dietę (unikanie kwaśnych i ostrych potraw).

W przypadku dowodów na nadkażenie bakteryjne, lekarz może zalecić antybiotykoterapię.

Bostonka u dzieci – często zadawane pytania

Co podać dziecku na bostonkę?

Leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe (paracetamol, ibuprofen), płyny (woda, elektrolity), miękkie pokarmy (kaszki, jogurty). „Cudowne preparaty” przeciwwirusowe i inne podobnego typu farmaceutyki dostępne bez recepty i szeroko reklamowane to oszukiwanie rodziców.

Czy można kąpać dziecko z bostonką?

Tak, ale należy unikać moczenia pęcherzy, aby nie doszło do nadkażenia. Lepiej stosować krótkie prysznice zamiast długich kąpieli.

Kiedy po bostonce do przedszkola?

Dziecko może wrócić do przedszkola, gdy ustąpi gorączka, a pęcherze przyschną (zwykle po 7-10 dniach).

Ile dziecko powinno być w domu przy bostonce?

Zaleca się izolację przez min. 7 dni lub do czasu, gdy zmiany skórne przestaną być sączące.

Podsumowanie

Bostonka to powszechna choroba wieku dziecięcego, która zwykle ma łagodny przebieg. Kluczowe jest nawadnianie, kontrola gorączki i zapobieganie rozprzestrzenianiu się wirusa. W razie wątpliwości zawsze warto skonsultować się z pediatrą, szczególnie, jeśli bostonka wystąpiła u dziecka poniżej 1. roku życia.

Źródła

1. Zhu P, Ji W, Li D, Li Z, Chen Y, Dai B, Han S, Chen S, Jin Y, Duan G. Current status of hand-foot-and-mouth disease. J Biomed Sci. 2023 Feb 24;30(1):15. doi: 10.1186/s12929-023-00908-4. PMID: 36829162; PMCID: PMC9951172., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9951172 (dostęp: 16.06.2025).
2. Yi Z, Pei S, Suo W, Wang X, Huang Z, Yi A, Wang B, He Z, Wang R, Li Y, Fan W, Huang X. Epidemiological characteristics, routine laboratory diagnosis, clinical signs and risk factors for hand, -foot -and -mouth disease: A systematic review and meta-analysis. PLoS One. 2022 Apr 28;17(4):e0267716. doi: 10.1371/journal.pone.0267716. PMID: 35482791; PMCID: PMC9049560., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9049560 (dostęp: 16.06.2025).
3. Saguil A, Kane SF, Lauters R, Mercado MG. Hand-Foot-and-Mouth Disease: Rapid Evidence Review. Am Fam Physician. 2019 Oct 1;100(7):408-414. PMID: 31573162., https://www.aafp.org/pubs/afp/issues/2019/1001/p408.html (dostęp: 16.06.2025).
4. Huang CY, Su SB, Chen KT. A review of enterovirus-associated hand-foot and mouth disease: preventive strategies and the need for a global enterovirus surveillance network. Pathog Glob Health. 2024 Oct-Dec;118(7-8):538-548. doi: 10.1080/20477724.2024.2400424. Epub 2024 Sep 4. PMID: 39229797; PMCID: PMC11892072., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11892072 (dostęp: 16.06.2025).