Kortyzol (M31)

Kortyzol jest hormonem steroidowym wytwarzanym pulsacyjnie przez warstwę pasmowatą kory nadnerczy pod wpływem produkowanego przez przysadkę mózgową ACTH (hormonu adrenokortykotropowego).

Sekrecja kortyzolu charakteryzuje się rytmem dobowym, to znaczy cyklicznie zmiennym wydzielaniem w rytmie 24- godzinnym. Najwyższe stężenia kortyzolu obserwuje się w godzinach porannych, ze szczytem około godziny szóstej. Potem stężenia obniżają się stopniowo w ciągu dnia, najniższe jest w godzinach późnowieczornych. Dobowa zmienność wydzielania kortyzolu musi być brana pod uwagę podczas interpretacji stężeń tego hormonu. W ciągu dnia niezależnie od rytmu dobowego, pod wpływem stresu, wysiłku fizycznego lub spożycia posiłku następuje wzrost stężeń kortyzolu.

Kortyzol krąży we krwi w postaci związanej z białkami. Metabolicznie aktywna, odpowiadająca za efekty działania kortyzolu jest tylko niezwiązana z białkiem frakcja stanowiąca 5-10% puli hormonu znajdującego się w osoczu. Pozostała część jest związana z białkiem wiążącym kortyzol i albuminą. Kortyzol podlega inaktywacji w wątrobie poprzez sprzęganie z innymi substancjami i następnie jest wydalany przez nerki.

Wynikiem działania tego hormonu jest:

• zwiększona produkcja białek i węglowodanów w wątrobie
• zwiększony katabolizm białek
• większe zużycie kwasów tłuszczowych do produkcji białek
• wzrost stężenia ciał ketonowych we krwi
• jest niezbędny dla prawidłowej odpowiedzi organizmu na działanie amin katecholowych.

Podczas stresu i wysiłku zwiększone wydzielanie kortyzolu powoduje wzrost stężenia glukozy. Kortyzol stabilizuje również glikemię między posiłkami, nie dopuszczając do niedocukrzenia przy dłuższym głodzeniu.

Kortyzol ma istotny wpływ na układ sercowo naczyniowy, pobudza kurczliwość mięśnia sercowego, zwiększa również wrażliwość mięśniówki naczyń na substancje kurczące naczynia (katecholaminy i angiotensynę II). W stężeniach fizjologicznych jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania kości.

Wpływa na wydzielanie innych hormonów: hamuje wydzielanie gonadotropin, hormonu wzrostu i TSH i insuliny.

Prawidłowa kortyzolemia wpływa na zachowanie równowagi emocjonalnej, poprawia nastrój i podtrzymuje apetyt. Kortyzol, szczególnie wydzielany w nadmiarze powoduje zaburzenia snu. Wyższe, obserwowane w stresie stężenia, mogą powodować atrofię dendrytów neuronów w hipokampie, co prowadzi do zaburzeń pamięci.

Objawy pierwotnej niedoczynności kory nadnerczy - (choroba Addisona lub cisawica rzadkie schorzenie endokrynologiczne, którego powodem jest niedobór hormonów kory nadnerczy):

• niecharakterystyczne: osłabienie, zmniejszona tolerancja wysiłku fizycznego, utrata łaknienia, nudności, wymioty, luźne stolce, ból mięśni i stawów, zasłabnięcia (wskutek hipotensji ortostatycznej lub hipoglikemii)
• charakterystyczne: ciemnienie skóry szczególnie w miejscach narażonych na działanie promieni słonecznych lub ucisk, brunatne przebarwienia kości, linii zgięć na dłoniach i grzbiecie rąk, otoczek brodawek sutkowych, blizn.

Nierozpoznana pierwotna niedoczynność kory nadnerczy może doprowadzić do przełomu nadnerczowego, który jest bezpośrednim zagrożeniem życia.

Objawy nadczynności kory nadnerczy dotyczące hiperkortyzolemii: otyłość centralna, z gromadzeniem się tłuszczu szczególnie na twarzy i karku, zaczerwienienie twarzy i dekoltu , zaniki mięśni obręczy barkowej i miednicznej, sinoczerwone rozstępy skóry brzucha, pośladków, czasami kończyn, kruchość naczyń - łatwe siniaczenie, sucha, cienka, pergaminowa skóra – łatwo ulegająca uszkodzeniom mechanicznym, zmiany grzybicze i ropne czyraki, upośledzona odporność (mogą rozwijać bardzo ciężkie zakażenia bakteryjne i wirusowe oraz uogólnione zakażenia grzybicze), liczne zaburzenia metaboliczne.

U chorych z zespołem Cushinga może wystąpić: insulinooporność , skłonność do hiperglikemii, nietolerancja glukozy, cukrzyca typu 2, hipercholesterolemia i hipertriglicerydemia, podwyższone stężenie kwasu moczowego, nadkrwistość i nadpłytkowość ( zwiększone ryzyko powstawania zakrzepów), wzrost ciśnienia tętniczego, skłonność do występowania niskiego stężenia potasu

Badanie kortyzolu - kto i kiedy powinien wykonać?

Głównymi wskazaniami do oznaczania stężenia kortyzolu są: diagnostyka niedoczynności kory nadnerczy i diagnostyka zespołu Cushinga.

W diagnostyce niedoczynności kory nadnerczy stężenie całkowitego kortyzolu bada się w godzinach porannych (7.00–9.00).

W diagnostyce zespołu Cushinga ocenia się rytm dobowy kortyzolu, ale największą wartość diagnostyczną ma oznaczenie kortyzolu w godzinach późnowieczornych (23.00–24.00)

Bardzo ważne jest dokładne podanie godziny pobranie krwi.

Oznaczenie całkowitego stężenia kortyzolu może być zawyżone, a rytm dobowego wydzielania kortyzolu zaburzony w przypadku: stresu (psychicznego i fizycznego - uraz, operacja, ciężka choroba), depresji i chorób psychicznych, alkoholizmu, głodzenia, intensywnego wysiłku, niewydolności nerek, otyłości (olbrzymiej), źle kontrolowanej cukrzycy.