Cukrzyca ciążowa (GDM – Gestational Diabetes Mellitus) to zaburzenie tolerancji węglowodanów, które po raz pierwszy rozpoznaje się w czasie ciąży na podstawie wyników OGTT. Zwykle ustępuje po porodzie, ale wymaga ścisłej kontroli, ponieważ może wpływać na zdrowie zarówno matki, jak i dziecka. Kluczowym elementem terapii jest odpowiednia dieta, która pomaga utrzymać prawidłowy poziom glukozy we krwi. W tym artykule omówimy, jakie produkty warto włączyć do jadłospisu, a których lepiej unikać, by zminimalizować ryzyko powikłań.
Kluczowe informacje: Cukrzyca ciążowa (GDM) wymaga kontroli żywieniowej, aby utrzymać prawidłowy poziom glukozy we krwi i zapewnić zdrowy rozwój dziecka: >> jedz 5-6 mniejszych posiłków co 2-3 godziny, >> wybieraj węglowodany złożone o niskim IG i łącz je z białkiem oraz zdrowymi tłuszczami.
W cukrzycy ciążowej organizm kobiety nie radzi sobie z produkcją wystarczającej ilości insuliny, co prowadzi do podwyższonego poziomu cukru we krwi. Dieta ma na celu stabilizację glikemii, zapewnienie odpowiedniej podaży składników odżywczych dla matki i dziecka oraz kontrolę przyrostu masy ciała.
tłuszcze trans (margaryny, kupne fast foody, słone przekąski), smalec, boczek, bekon, skóra mięs.
>> Dowiedz się, jaki jest zakres pakietu badań w ALAB laboratoria:
Cukrzyca ciążowa – przepisy na śniadanie, obiad i kolację
Prawidłowa dieta w cukrzycy ciążowej powinna być bogata w błonnik, białko i zdrowe tłuszcze, a uboga w proste węglowodany. Oto przykładowe przepisy na śniadanie, obiad i kolację, które pomogą utrzymać stabilny poziom cukru we krwi.
Cukrzyca ciążowa – drugie śniadanie lub podwieczorek
Jogurt naturalny z orzechami i malinami,
Domowe ciastka owsiane z orzechami,
Warzywa tj. kalarepa, papryka, ogórek z hummusem.
Cukrzyca ciążowa – dieta odpowiednia na obiad
Kurczak z kaszą gryczaną i surówką z marchewki i jabłka,
Pieczony łosoś z brązowym ryżem i brokułami,
Makaron pełnoziarnisty z tofu i warzywami.
Cukrzyca ciążowa – kolacja
Omlet z warzywami i kromką chleba żytniego,
Sałatka z tuńczykiem i jajkiem,
Krem z dyni z pestkami.
Cukrzyca ciążowa – dieta. Podsumowanie najważniejszych informacji
Dieta w cukrzycy ciążowej nie musi być restrykcyjna – kluczem jest wybór produktów o niskim indeksie glikemicznym, bogatych w błonnik, białko i zdrowe tłuszcze. Regularne posiłki i unikanie cukrów prostych pomagają utrzymać prawidłowy poziom glukozy we krwi, co przekłada się na zdrowie matki i prawidłowy rozwój dziecka. Warto skonsultować się z dietetykiem, aby dopasować jadłospis do indywidualnych potrzeb. Pamiętaj: Cukrzyca ciążowa to stan, który można kontrolować – odpowiednia dieta to podstawa!
FAQ. Dieta w cukrzycy ciążowej – często zadawane pytania
Czy w cukrzycy ciążowej można pić wodę z cytryną?
Tak, w cukrzycy ciążowej można pić wodę z cytryną, a nawet jest to zalecane. Sama cytryna nie zawiera węglowodanów i nie podnosi poziomu cukru we krwi. Picie wody (z cytryną lub bez) nawadnia organizm i może łagodzić typowe ciążowe dolegliwości.
Jakie jogurty przy cukrzycy ciążowej?
W cukrzycy ciążowej najlepiej wybierać naturalne jogurty np. greckie lub skyr bez dodatku cukru, bogate w białko i o niskiej zawartości węglowodanów, najlepiej spożywać je z dodatkiem owoców o niskim IG, tj. jagody czy maliny.
Czy w cukrzycy ciążowej można jeść lody?
W cukrzycy ciążowej można jeść domowe lody na bazie mleka lub jogurtu naturalnego z dodatkiem owoców. Lody kupne można zjeść sporadycznie po posiłku zawierającym białko i błonnik (np. z orzechami), by spowolnić wchłanianie cukru. Po zjedzeniu skontroluj glikemie – jeśli poziom cukru skacze, zrezygnuj.
Jaki chleb dla cukrzyka w ciąży?
Chleb żytni na zakwasie 100% razowy (ma niski IG, dużo błonnika i wolno uwalnia energię), chleb gryczany lub owsiany (bez dodatku mąki pszennej, bogaty w składniki mineralne), chleb pełnoziarnisty z ziarnami np. słonecznika, dyni, siemienia lnianego (zwiększa sytość i stabilizuje cukier).
Czy przy cukrzycy ciążowej można jeść frytki?
Tak, ale rzadko, w małych porcjach i z umiarem – tradycyjne frytki mają wysoki indeks glikemiczny i mogą gwałtownie podnieść poziom cukru we krwi. Najlepszym wyborem będą domowe frytki z ziemniaków, batatów, marchwi i pietruszki skropione olejem rzepakowym lub oliwą z oliwek i przyprawione ziołami. Powinny one stanowić dodatek do dania.
Czy można jeść pizzę przy cukrzycy ciążowej?
Tak, ale z rozsądnymi modyfikacjami: cienkie ciasto na mące pełnoziarnistej lub orkiszowej (mniej węglowodanów, więcej błonnika), dodatek białka (kurczak, tuńczyk, mozzarella) i warzyw (szpinak, papryka). Najlepsza będzie domowa wersja – kontrolujesz skład. Mały kawałek (1–2 kawałki) jako część posiłku, nie główne danie.
Bibliografia
Wender-Ożegowska E. et al., Standardy Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników postępowania u kobiet z cukrzycą, Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017;2(5):215-229.
Szostak-Węgierek D. (red.), Żywienie kobiet w czasie ciąży i karmienia piersią: Żywienie kobiet ciężarnych i karmiących piersią, POLSPEN, Warszawa, 2021.
Jarosz M. (red.), Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, NIZP-PZH, 2020.Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, Cukrzyca ciążowa – zalecenia żywieniowe, 2024.
Polskie Towarzystwo Diabetologiczne, Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u osób z cukrzycą, 2025.
Objawy nowotworów kobiecych – raka macicy, raka jajnika – bywają niespecyficzne i łatwe do zbagatelizowania, co niestety opóźnia prawidłową diagnozę. Tymczasem wczesne rozpoznanie odgrywa kluczową rolę w skuteczności leczenia i rokowaniach. Zrozumienie subtelnych sygnałów wysyłanych przez organizm jest niezwykle ważne, aby można było w porę zareagować na niepokojące zmiany. W tym artykule omówimy najczęstsze objawy, na które należy zwracać uwagę.
Rak jajnika jest tym nowotworem kobiecym, który zazwyczaj wykrywany jest późno, ponieważ jego objawy są niespecyficzne. Około 60% kobiet z rakiem jajnika w momencie diagnozy ma już chorobę z przerzutami, ponieważ wczesne stadium choroby jest zazwyczaj bezobjawowe. Późne stadia raka jajnika często dają objawy, ale są one zazwyczaj niespecyficzne i nie są rozpoznawane jako symptomy nowotworu.
Na raka jajnika może zachorować kobieta w każdym wieku, również bardzo młoda. Przed 20 r.ż choroba występuje z częstotliwością 0,7 na 100 tys., do 49 r.ż – zachoruje już 6,6 kobiet na 100 tys., przed 65 r.ż – 27/100 tys., po 65 r.ż – ok. 50/100 tys., a po 75 – 56/100 tys.
U osób młodych najczęstszym objawem raka jajnika jest ból brzucha, może również występować:
W późniejszym wieku rak jajnika może dawać objawy:
ze strony przewodu pokarmowego: ból brzucha, wczesne uczucie sytości, uczucie pełności w jamie brzusznej, powiększenie obwodu brzucha, nudności, wymioty, zaparcia, biegunka;
ze strony układu moczowo-płciowego: bóle w podbrzuszu, ból w miednicy, nieprawidłowe krwawienie z narządów rodnych, bóle w okolicy narządów płciowych, objawy ze strony układu moczowego;
inne objawy: ból pleców, zmęczenie.
Warto wiedzieć: Kobiety, które odczuwały problemy ze strony przewodu pokarmowego, miały diagnozę raka jajnika w późniejszym stadium w porównaniu z pacjentkami z objawami ginekologicznymi.
Rak jajnika w późniejszym stadium może powodować powiększenie pachwinowych węzłów chłonnych lub wyczuwalny guz w okolicy przydatków, w miednicy lub w jamie brzusznej. Zaawansowane stadium choroby może objawiać się niedrożnością jelit lub moczowodów oraz dusznością, co świadczy o rozsiewie procesu nowotworowego.
Rak jajników może również objawiać się zespołami paranowotworowymi, do których należą:
rogowacenie łojotokowe – objaw Lesera-Trélata – nagły wysiew licznych brodawek starczych, często występujących ze świądem;
zespół Trousseau – niewyjaśnione, samoistne, nawracające lub wędrujące zdarzenia zakrzepowo-zatorowe.
przez 12 dni w miesiącu lub dłużej, w ciągu ostatniego roku, cechuje czułość 56,7% dla raka jajnika we wczesnym stadium i 79,5% czułości dla raka jajnika w stadium zaawansowanym. Oznacza to, iż we wczesnym stadium raka wymienione objawy identyfikują ok. 57% pacjentek. W pozostałych przypadkach objawy nie występują lub mają inny charakter.
Natomiast specyficzność testu w przypadku powyższych objawów wynosi aż 90% u kobiet w wieku 50+ i 87% u kobiet poniżej 50 roku życia, co oznacza iż powyższe kryteria dobrze identyfikują pacjentki do dalszej diagnostyki w kierunku raka jajnika.
Pamiętaj: Ból brzucha, wzdęcia, zaparcia, ból pleców, objawy ze strony układu moczowego mogą być objawami raka jajnika.
>> Badania laboratoryjne mogą być pomocne w określeniu predyspozycji genetycznych do nowotworów kobiecych. Pakiet takich badań znajdziesz w ALAB laboratoria:
Objawy nowotworów macicy
Nowotwór macicy może umiejscawiać się w trzonie macicy lub dotyczyć szyjki macicy. Objawy obydwu nowotworów na pewnym etapie rozwoju choroby mogą być podobne.
Objawy raka szyjki macicy
Objawy raka szyjki macicy to najczęściej nieprawidłowa wydzielina z pochwy i/lub nietypowe krwawienia.
Mogą to być:
plamienia lub krwawienia pomiędzy miesiączkami,
pojawienie się krwawień u kobiet po menopauzie,
plamienia lub krwawienia po współżyciu lub po badaniu ginekologicznym,
dłuższe i bardziej obfite miesiączki,
obfite upławy,
bóle podbrzusza (mogą się nasilać w czasie współżycia).
Objawem raka szyjki macicy może być również dodatni wynik testu HPV.
Jak szybko rozwija się rak szyjki macicy?
Przyczyną raka szyjki macicy jest zakażenie wirusem HPV. Większość zakażeń tym wirusem organizm kobiety zwalcza samoistnie, jednak część z nich zapoczątkowuje proces nowotworzenia. Tempo wzrostu raka szyjki macicy jest powolne, nowotwór może rozwijać się latami. Jest to również okres, w którym nie występują żadne objawy, choroba rozwija się w sposób utajony. Jest to czas, w którym choroba jest w pełni do wyleczenia, dlatego tak ważna w tym przypadku jest profilaktyka, czyli regularna cytologia.
Pamiętaj: Rak szyjki macicy może rozwijać się przez wiele lat nie dając żadnych objawów. Jedynym sposobem wczesnego jego wykrycia jest regularna cytologia.
Chorobę poprzedza infekcja wirusem HPV, dlatego od niedawna w profilaktyce tego nowotworu, jako pierwszy etap diagnostyczny rekomenduje się wykrywanie wirusa brodawczaka ludzkiego.
>> Taki pakiet badań jest dostępny w ALAB laboratoria:
Jakie są pierwsze objawy raka szyjki macicy?
Jeszcze raz należy podkreślić, iż rak szyjki macicy na początkowym etapie choroby nie powoduje żadnych dolegliwości; jedynym objawem choroby mogą być dodatnie testy – pozytywny wynik HPV oraz nieprawidłowa cytologia.
Pierwszymi objawami nowotworu, które mogą być oznaką wieloletniego rozwoju choroby mogą być:
dolegliwości bólowe w podbrzuszu nasilające się w czasie stosunku.
Jakie upławy występują przy raku szyjki macicy?
W przypadku raka szyjki macicy upławy i wydzielina są wodniste lub podbarwione krwią. Mogą mieć nieprzyjemny zapach. Krew w upławach jest przyczyną występowania plamień.
Rak trzonu macicy najczęściej manifestuje się nieregularnymi i obfitymi upławami (często z domieszką ropy lub krwi), plamieniami oraz krwawieniami. U kobiet przed menopauzą objawy te pojawiają się nieregularnie. Natomiast u kobiet po menopauzie szczególnie niepokojące są krwawienia występujące w terminie 6 miesięcy do nawet kilku lat po ustaniu miesiączki. Takie krwawienia mogą wskazywać zarówno na raka trzonu macicy, jak i na patologiczny rozrost błony śluzowej macicy (endometrium).
W zaawansowanym stadium raka trzonu macicy mogą pojawić się bóle w podbrzuszu i okolicy krzyżowej – powiększający się guz może dawać objawy związane z uciskiem na sąsiednie narządy.
Wczesne objawy raka endometrium są raczej niespecyficzne, jednak występują stosunkowo często. Aż 90% kobiet obserwuje nieprawidłową wydzielinę z pochwy, a 80% niepokojące krwawienia. Pacjentki mogą również odczuwać ucisk lub pełność w miednicy.
Różnice między objawami nowotworów ginekologicznych – co świadczy o raku jajnika, a co o raku macicy?
Objawy nowotworów ginekologicznych – zarówno w przypadku raka jajnika jak i raka szyjki macicy – mogą być nieobecne w początkowych etapach choroby. Jeśli występują, w przypadku raka jajnika dominują dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (bóle brzucha, wzdęcia, powiększenie obwodu brzucha, wczesne uczucie sytości po posiłku), natomiast w przypadku nowotworów macicy na plan pierwszy wysuwają się plamienia, upławy, nieprawidłowe krwawienia, wydzielina z pochwy. Może występować ból w podbrzuszu.
Objawy nowotworów ginekologicznych: FAQ – często zadawane pytania
Jakie są pierwsze objawy raka jajników?
Rak jajników często nie daje na początku żadnych objawów. Jeśli występują są to bóle brzucha, wzdęcia, zaparcia, bóle pleców lub objawy ze strony układu moczowego.
Gdzie boli przy nowotworze jajnika?
Nowotwór jajnika powoduje bóle brzucha lub ból pleców.
Jak sprawdzić czy ma się raka jajnika?
Stawianie diagnozy wymaga badań, takich jak USG (dopochwowe, jamy brzusznej), testów laboratoryjnych. Ostateczna diagnoza stawiana jest na podstawie badania histopatologicznego materiału tkankowego. Materiał ten pobiera się zazwyczaj podczas zabiegu chirurgicznego (np. laparoskopii lub otwartej operacji), podczas którego usuwa się guz lub jego fragmenty.
Jakie badanie z krwi wykrywa raka jajnika?
Badania z krwi pomocne w wykrywaniu raka jajnika to markery nowotworowe CA-125 i HE4. Największą wartość diagnostyczną obydwa markery mają w połączeniu w test ROMA.
Czy na USG widać raka jajnika?
Tak, na badaniu USG widać raka jajnika jest to często pierwsze badanie obrazowe wykorzystywane w diagnostyce i wstępnej ocenie podejrzanych zmian w jajnikach. USG nie różnicuje zmian złośliwych i niezłośliwych.
Czy cytologia wykrywa raka jajnika?
Nie, cytologia jest badaniem, które wykrywa tylko raka szyjki macicy.
Czy w raku jajnika jest podwyższone CRP?
CRP może być podwyższone w raku jajnika, ale nie jest to specyficzny dla tego nowotworu marker.
Co boli przy raku szyjki macicy?
Dolegliwości bólowe nie są specyficzne dla raka szyjki macicy. Pacjentka może odczuwać ból w podbrzuszu, nasilający się w czasie współżycia.
Badanie na raka szyjki macicy?
Badaniem w kierunku raka szyjki macicy jest cytologia płynna.
Badanie z krwi na raka szyjki macicy?
Nie ma badań z krwi potwierdzających raka szyjki macicy.
Piśmiennictwo:
Roett MA, Evans P. Ovarian cancer: an overview. Am Fam Physician. 2009 Sep 15;80(6):609-16. PMID: 19817326.
Doubeni CA, Doubeni AR., Myers AE, Diagnosis and Management of Ovarian Cancer, Am Fam Physician. 2016;93(11):937-944
Przepuklina pępkowa to jedna z najczęstszych wad wrodzonych u niemowląt i małych dzieci. Choć zwykle nie jest groźna, może budzić niepokój rodziców. W artykule wyjaśniamy, czym jest przepuklina pępkowa, jakie są jej objawy u noworodków, niemowląt i starszych dzieci, oraz kiedy wymaga leczenia operacyjnego. Dowiesz się również, czy przepuklina pępkowa może zniknąć samoistnie i jakie ćwiczenia mogą pomóc w jej zmniejszeniu.
Przepuklina pępkowa u dzieci – co to jest i kiedy występuje?
Przepuklina pępkowa to uwypuklenie otrzewnej i fragmentów jelita przez osłabione mięśnie brzucha w okolicy pępka. Powstaje w wyniku niezamknięcia się pierścienia pępkowego po odpadnięciu kikuta pępowiny. U większości dzieci przepuklina jest niewielka (1-2 cm) i nie powoduje żadnych dolegliwości. Występuje głównie u:
noworodków – szczególnie tych z niską masą urodzeniową,
wcześniaków – u których mięśnie brzucha są słabiej rozwinięte,
dzieci z niektórymi chorobami genetycznymi (np. zespółem Downa).
Jak często występuje przepuklina pępkowa u dziecka?
Przepuklina pępkowa dotyczy dużego odsetka niemowląt – nawet do 20% z nich – przy czym częściej występuje u:
dziewczynek niż u chłopców,
dzieci afroamerykańskich (nawet 25-30% przypadków),
noworodków z niską masą urodzeniową (poniżej 2500 g).
W większości przypadków przepuklina znika samoistnie do 5. roku życia, gdy mięśnie brzucha wzmacniają się wskutek nabycia zdolności do chodzenia, a tym samym naturalnego wzmacniania się mięśni.
Głównym objawem jest miękkie uwypuklenie w okolicy pępka, które może powiększać się podczas płaczu, kaszlu lub parcia. Rzadko zdarza się, że dochodzi do uwięźnięcia przepukliny, czyli „wejścia” części jelita wraz z pęczkiem naczyniowym do worka przepuklinowego.
Zazwyczaj towarzyszy temu silna płaczliwość, widoczny guzowaty twór w miejscu przepukliny i pogarszający się stan dziecka.
Jak wygląda przepuklina pępkowa u noworodka?
Ma postać małej, elastycznej wypukłości (zwykle 1-3 cm). Może być bardziej widoczna przy napinaniu mięśni brzucha. W znacznej większości przypadków nie boli i daje się łatwo odprowadzić palcem.
Przepuklina pępkowa u niemowlęcia
Najczęściej pojawia się w pierwszych tygodniach życia. Zazwyczaj nie wymaga interwencji chirurgicznej. Zmniejsza się samoistnie wraz z rozwojem mięśni brzucha.
Przepuklina pępkowa u wcześniaka
Występuje częściej niż u donoszonych noworodków. Może być proporcjonalnie większa ze względu na słabsze mięśnie brzucha. Wymaga obserwacji, ale rzadko prowadzi do powikłań.
Przepuklina pępkowa u kilkulatka
Utrzymywanie się przepukliny po 5. roku życia wskazuje na konieczność operacji. Jeśli przepuklina powiększa się lub boli, może wymagać pilnej konsultacji chirurgicznej.
W większości przypadków nie stanowi zagrożenia. Jednak w rzadkich sytuacjach może dojść do wspomnianego już uwięźnięcia przepukliny (gdy jelito zostanie uciśnięte, co prowadzi do niedrożności i martwicy), a także do zakażenia przepukliny (jeśli skóra nad nią ulegnie uszkodzeniu).
Rodzicu, koniecznie zwróć uwagę na objawy alarmowe:
Diagnoza jest mało skomplikowana i w znacznej większości przypadków opiera się na: badaniu palpacyjnym (wyczuwalne miękkie uwypuklenie), USG jamy brzusznej (w wątpliwych przypadkach) oraz konsultacji chirurgicznej (jeśli przepuklina jest duża lub bolesna).
Jak leczyć przepuklinę pępkową u dziecka?
Ćwiczenia na przepuklinę pępkową u dzieci
Ćwiczenia obejmują leżenie na brzuchu (wzmacnia mięśnie brzucha), delikatny masaż okolicy pępka (może przyspieszyć zamykanie się pierścienia) i unikanie długotrwałego płaczu (zmniejsza nacisk na przepuklinę).
Kiedy należy operować przepuklinę pępkową u dzieci?
Operacja jest konieczna, gdy:
przepuklina nie zniknie do 5. roku życia,
wystąpi uwięźnięcie lub niedrożność jelit,
przepuklina jest duża (powyżej 2 cm) i nie zmniejsza się.
Zabieg polega na zszyciu pierścienia pępkowego i trwa ok. 30 minut. Powrót do pełnej aktywności zajmuje 1-2 tygodnie.
Przepuklina pępkowa u dzieci to powszechne zjawisko, które w większości przypadków nie stanowi poważnego zagrożenia dla zdrowia. Większość zamyka się samoistnie do 5. roku życia. Kluczowa jest regularna obserwacja przez rodziców i pediatrę oraz ćwiczenia wzmacniające mięśnie brzucha. Główne wskazania do operacji to utrzymywanie się przepukliny po 5. roku życia, średnica pierścienia powyżej 2 cm oraz wystąpienie powikłań (uwięźnięcie, niedrożność).
Badania laboratoryjne mogą być pomocne w ocenie stanu zdrowia dziecka. Przykładowy Pakiet Małego Dziecka jest dostępny w ALAB Laboratoria.
Źródła
Kaur M, Grandpierre V, Oltean I, Weir A, Nasr A. Predictors of spontaneous resolution of umbilical hernia in children. World J Pediatr Surg. 2021 Jun 22;4(3):e000287. doi: 10.1136/wjps-2021-000287. PMID: 36474973; PMCID: PMC9716974., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9716974 (dostęp: 03.07.2025).
Troullioud Lucas AG, Bamarni S, Panda SK, et al. Pediatric Umbilical Hernia. [Updated 2023 Nov 18]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459294/ (dostęp: 03.07.2025).
Gilleard O, Gee AS. Paediatric umbilical hernioplasty. Ann R Coll Surg Engl. 2008 Jul;90(5):426-7. doi: 10.1308/rcsann.2008.90.5.426. PMID: 18642419; PMCID: PMC2645756., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2645756 (dostęp: 03.07.2025).
Zeng FTA, Gueye D, Ndoye NA, Mbaye PA, Iq-Lefqih O, Sagna A, Ngom G. Pediatric Umbilical Hernia: Is Repair with Continuous Suture Safe? J Indian Assoc Pediatr Surg. 2023 Jan-Feb;28(1):85. doi: 10.4103/jiaps.jiaps_152_22. Epub 2023 Jan 10. PMID: 36910299; PMCID: PMC9997591., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9997591 (dostęp: 03.07.2025).
Cukrzyca (łac. diabetes mellitius) to de facto określenie kilku chorób metabolicznych, których cechą wspólną jest stale podwyższone stężenie glukozy we krwi. Jaki są rodzaje cukrzycy? Dlaczego choroba może być groźna? Dlaczego musimy wykonywać badania profilaktyczne? Zapraszamy do lektury.
Kluczowe informacje: >> Klasyczne objawy cukrzycy – nadmierne oddawanie moczu, zwiększone pragnienie, obniżenie masy ciała – pojawiają się dopiero przy znacznie podwyższonym stężeniu glukozy we krwi. >> Cukrzyca typu 1 może zaczynać się nagle, jest rozpoznawana na podstawie klasycznych objawów cukrzycy; czasami pierwszym objawem jest kwasica ketonowa. >> Cukrzyca typu 2 przez wiele lat toczy się bezobjawowo, dlatego w tym typie cukrzycy wykonywanie badań przesiewowych jest kluczowe dla wczesnego jej rozpoznania.
Co to jest cukrzyca?
Cukrzyca to grupa chorób metabolicznych, których wspólną cechą jest hiperglikemia, czyli podwyższony poziom glukozy. Wynika z defektu wydzielania insuliny lub defektu jej działania.
W ICD-10 cukrzyca oznaczona jest E10-E14. Najważniejsze postacie cukrzycy to:
Cukrzycę rozpoznaje się na podstawie pomiaru glukozy na czczo, czyli 8-14 godzin od ostatniego posiłku. Istnieje również pojęcie tzw. glikemii przygodnej, czyli oznaczenia glukozy w próbce krwi o dowolnej porze dnia, bez względu na czas, który upłynął od ostatniego posiłku.
Prawidłowa glikemia na czczo, czyli prawidłowy poziom glukozy to 70–99 mg/dl (3,9-5,5 mmol/l).
Nieprawidłowa tolerancja glukozy – 100–125 mg/dl (5,6–6,9 mmol/l) – wskazanie do doustnego testu tolerancji glukozy.
Cukrzyca – ≥ 126 mg/dl (7,0 mmol/l) – dwukrotne potwierdzenie podwyższonego poziomu glukozy na czczo lub ≥ 200 mg/dl (11,1 mmol/l) w glikemii przygodnej, jeśli występują objawy hiperglikemii: wzmożone pragnienie, wielomocz, osłabienie.
W rozpoznaniu cukrzycy stosuje się również oznaczanie hemoglobiny glikowanej. Cukrzycę można rozpoznać gdy jej poziom wynosi > 6,5%.
>> Badania laboratoryjne są pomocne w ocenie ryzyka cukrzycy. Pakiet Ryzyko Cukrzycy Rozszerzony jest dostępny w ALAB Laboratoria:
Jakie były kiedyś normy cukru we krwi?
Obecne normy dla glukozy obowiązują od 1999 roku, pomimo tego ciągle pojawiają się informacje, że normy dla glukozy zostały zmienione niedawno, aby można było przepisywać więcej leków przeciwcukrzycowych, oraz, że na świecie, np. w USA, te normy są wyższe.
Należy podkreślić, iż prawidłowy poziom glukozy na czczo, również przed 1999 rokiem, wynosił 70-99 mg/dl. To, co zmieniono, to wartości, powyżej których rozpoznaje się cukrzycę. Przed 1999 rokiem wartości od 100 do 139 były stanem przedcukrzycowym, cukrzyca zaczynała się od 140 mg/dl. Obecnie stan przedcukrzycowy to wartości od 100 do 125, cukrzycę rozpoznaje się powyżej 125 mg/dl.
Dlaczego zmieniono normy cukru we krwi? Złożyły się na to dwa powody. Pierwszym była zmiana metody oznaczania glukozy. Stara metoda dawała wyniki wyższe o 20-30%, stąd poprzednia norma była ustalona w oparciu o takie – wyższe – wyniki. Poza tym badania wskazują, iż glukoza wyższa od wartości 125 mg/dl wiąże się z wieloma niekorzystnymi działaniami na organizm człowieka. Przewlekła hiperglikemia uszkadza narządy i tkanki, m.in. nerki, serce, układ nerwowy, narząd wzroku; niższe stężenie glukozy związane jest z mniejszym ryzykiem powikłań cukrzycy i jest bezpieczniejsze dla zdrowia.
Normy cukru na całym świecie są takie same, podobnie jak kryteria rozpoznawania cukrzycy.
Typy i rodzaje cukrzycy. Przyczyny cukrzycy
Cukrzyca to określenie grupy chorób metabolicznych, których wspólną cechą jest zbyt wysoki poziom glukozy. Istnieją jednak zasadnicze różnice w przyczynach rożnych postaci cukrzycy, dlatego choroba dzieli się na:
cukrzycę typu 1 – przyczyną tej postaci choroby jest autoimmunologiczna destrukcja komórek β trzustki.
cukrzycę typu 2 – podstawową przyczyną cukrzycy typu 2 jest styl życia, w tym brak aktywności fizycznej, niezdrowe nawyki żywieniowe prowadzące do nadwagi i otyłości.
hiperglikemię rozpoznaną w ciąży – cukrzycę w ciąży i cukrzycę ciążową.
inne typy cukrzycy.
Cukrzyca typu I
Cukrzyca typu 1 jest chorobą, w której nadmiar glukozy we krwi spowodowany jest zaburzeniami wydzielania insuliny, przez uszkodzone komórki trzustki. Cukrzyca typu 1 to choroba autoimmunizacyjna, w której układ immunologiczny chorego zaczyna niszczyć komórki trzustki produkujące insulinę. Efektem tego procesu jest zbyt wysoki poziom cukru we krwi oraz brak glukozy w komórkach.
Insulina jest hormonem umożliwiającym wnikanie glukozy do wnętrza komórek i jej wykorzystanie jako źródła energii. Brak insuliny to brak paliwa w komórkach i związane z tym objawy, np. utrata masy ciała. W związku z tym, iż cukrzyca typu 1 jest chorobą autoimmunizacyjną, we krwi pacjentów wykrywa się specyficzne przeciwciała przeciwko komórkom wysp trzustkowych. Są one istotnym biomarkerem obecności choroby.
>> Więcej o cukrzycy typu 1 przeczytasz w artykule: Cukrzyca typu I
Jedną z klinicznych postaci cukrzycy typu 1 jest cukrzyca typu LADA, która – inaczej niż postać klasyczna – rozwija się u osób dorosłych, po 30 r.ż. W tej postaci choroby również obecne są charakterystyczne przeciwciała.
Cukrzyca typu II
Cukrzyca typu II to choroba cywilizacyjna, której główną przyczyną jest niezdrowy tryb życia. Nadwaga, otyłość, brak aktywności fizycznej stopniowo prowadzą do utraty zdolności komórek β trzustki do prawidłowego wydzielania insuliny.
W hiperglikemii związanej z cukrzycą typu 2 organizm początkowo próbuje sobie poradzić i „zagospodarować” nadwyżki cukru. Trzustka wydziela więcej insuliny, do komórek napływa więcej glukozy. Z czasem komórki zaczynają się bronić przed namiarem cukru, potrzebna jest coraz większa ilość insuliny aby glukoza była usuwana z krążenia. Powstaje insulinooporność, stan przedcukrzycowy i – jeśli nie zareagujemy w porę – rozwinie się cukrzyca.
Hiperglikemia rozpoznana w ciąży – cukrzyca w ciąży i cukrzyca ciążowa
Hiperglikemia w ciąży niesie za sobą wystąpienie niepożądanych konsekwencji zarówno u matki, jak i u dziecka; poza tym przebycie cukrzycy w ciąży jest czynnikiem sprzyjającym rozwojowi jawnej cukrzycy.
Dlatego wszystkie kobiety ciężarne są diagnozowane pod kątem zaburzeń tolerancji glukozy jak najszybciej po rozpoznaniu ciąży. Przy pierwszej wizycie u lekarza pacjentka będzie miała zlecone badanie glikemii na czczo lub doustny test tolerancji glukozy. Jeśli pierwszy wynik jest prawidłowy, badanie jest powtarzane pomiędzy 24. a 28. tygodniem ciąży, lub jeśli wystąpią objawy sugerujące cukrzycę.
Cukrzyca w ciąży jest rozpoznawana, jeśli:
glikemia na czczo ≥ 126 mg/dl (7,0 mmol/l)
glikemia w drugiej godzinie OGTT ≥ 200 mg/dl (11,1 mmol/l).
Poziom glukozy u większości kobiet po urodzeniu dziecka wraca do stanów prawidłowych. Jednak ponieważ cukrzyca w ciąży sprzyja zachorowaniu na cukrzycę w dalszych latach życia, u kobiet, które rozwinęły zaburzenia tolerancji glukozy w ciąży, w okresie 6-12. tygodni po porodzie zalecany jest doustny test tolerancji glukozy i badanie glikemii na czczo raz w roku.
Inne typy cukrzycy
Grupa chorób, do których należą inne, specyficzne typy cukrzycy, to zaburzenia tolerancji glukozy spowodowane m.in. przez czynniki genetyczne, leki, wirusy, zaburzenia funkcjonowania gruczołów dokrewnych.
Defekty genetyczne czynności komórek β – powodowane mutacją pojedynczego genu (tzw. cukrzyca monogenowa), efektem mutacji jest defekt wydzielania insuliny. Najczęstsze z nich to cukrzyca MODY. Diagnoza cukrzycy monogenowej stawiana jest na podstawie badania genetycznego.
Genetyczne defekty działania insuliny – efektem mutacji genetycznych jest nieprawidłowa aktywność tego hormonu. Do tej grupy chorób należą rzadkie schorzenia, takie jak: zespół Rabsona-Mendenhalla, choroba Donahue (leprechaunizm), insulinooporność typu A (defekt genetyczny receptora insulinowego).
Choroby zewnątrzwydzielniczej części trzustki – zaburzenia wydzielania insuliny spowodowane są przez zaburzenia pracy zmienionych chorobowo wysp trzustkowych, w przebiegu takich schorzeń jak: zapalenie trzustki, uraz trzustki, rak trzustki, mukowiscydoza, hemochromatoza.
Cukrzyca związana z mukowiscydozą (Cystic Fibrosis-Related Diabetes – CFRD) stanowi najczęstsze schorzenie współistniejące z tą chorobą. Występuje u 20% nastolatków i ok. 50% dorosłych chorych na mukowiscydozę. Rozwija się powoli i zwykle bezobjawowo przez wiele lat.
Cukrzyca zwiększa również skłonność do infekcji. Należy podkreślić, iż powyższe objawy pojawiają się przy znacznie podwyższonym poziomie glukozy we krwi. W przypadku cukrzycy typu 2 bezobjawowy okres choroby może trwać bardzo wiele lat.
Objawy, które powinny skłonić do pogłębienia diagnostyki w kierunku cukrzycy to również:
pogorszenie wzroku,
świąd skóry,
bakteryjne lub grzybicze zakażenia skóry,
grzybica pochwy,
nawrotowe zapalenia dróg moczowych,
bóle kończyn dolnych.
W sprawdzeniu, czy jesteś w grupie ryzyka cukrzycy, mogą przydać się badania laboratoryjne. W ALAB Laboratoria dostępny jest Pakiet Ryzyko Cukrzycy:
Pierwsze objawy cukrzycy
Większość chorych z cukrzycą typu 2 przez wiele lat choroby nie ma żadnych objawów hiperglikemii. Choroba występuje jako cukrzyca utajona, często wykrywana przypadkowo w badaniach przesiewowych. Dlatego pierwszymi symptomami choroby bywają jej powikłania, takie jak zaburzenia wzroku, bóle nóg, stany zapalne w okolicach narządów płciowych, ropne zmiany na skórze.
Jednym z pierwszych objawów cukrzycy może być również świąd uogólniony. Zdarza się, że to właśnie poszukiwanie przyczyn świądu przyczynia się do rozpoznania cukrzycy.
W przypadku cukrzycy typu 1 początek choroby może być nagły i wystąpić jako kwasica i śpiączka ketonowa.
rogowacenie ciemne (acanthosis nigricans), czyli brunatne przebarwienia i brodawkowaty rozrost naskórka, widoczne w okolicy zgięć łokci, pachwinach, pachach i karku. Zmiany są często zlokalizowane na szyi, dając tzw. objaw brudnej szyi,
kępki żółte wysiewne (xanthoma eruptivum), czyli skupiska grudek o żółtym zabarwieniu, widoczne w okolicy pośladków, ud, ramion, pleców i klatki piersiowej,
infekcje skóry,
świąd skóry, który może być uogólniony lub lokalizować się w okolicach narządów moczowo-płciowych (jest spowodowany zmianami zapalnymi, infekcjami).
Infekcje skórne u chorych na cukrzycę to zakażenia bakteryjne i grzybicze. Zakażenia bakteryjne mogą mieć postać czyraków – spowodowanych zakażeniem gronkowcem – lub róży (zakażenia paciorkowcowego).
Zakażenia grzybicze – u znacznej liczby pacjentów z cukrzycą obserwuje się grzybicę stóp, przyjmującą postać zmian pomiędzy palcami lub grzybicy paznokci. Drożdżaki pojawiają się również w zagłębieniach skóry, takich jak pachy, pachwiny, pępek, pomiędzy pośladkami oraz pod piersiami. Mogą być widoczne również w kącikach ust i błonach śluzowych jamy ustnej.
U pacjentów chorych na cukrzycę łatwo dochodzi do urazów, skaleczeń i owrzodzeń, a gojenie się ran jest utrudnione.
Cukrzyca a wzrok
Utrata ostrości wzroku może być jednym z pierwszych objawów cukrzycy, co jest pokłosiem osmotycznego działania glukozy w soczewce oka, czyli jej zdolności do przyciągania wody.
Efektem tych mechanizmów są:
obrzęk,
zmiana kształtu soczewki oka,
brak możliwości prawidłowego skupiania obrazu i niewyraźnego widzenia.
Upośledzenie wzroku jest z kolei późnym powikłaniem cukrzycy; może prowadzić nawet do jego całkowitej utraty.
Cukrzyca a zaburzenia erekcji
Zaburzenia erekcji są częstym objawem występującym w cukrzycy. Badania pokazują, iż objaw pojawia się u:
55% chorych z cukrzycą t.1 średnio po 9 latach od postawienia diagnozy,
72% w cukrzycy t.2 średni już po 3 latach od rozpoznania choroby.
Pojawienie się tego symptomu koreluje z wiekiem i występowaniem późnych powikłań.
Cukrzyca – możliwe powikłania. Objawy nieleczonej cukrzycy
Przewlekła hiperglikemia i nieleczona cukrzyca to stan, w którym dochodzi do uszkodzeń układu sercowo-naczyniowego, nerek, nerwów i narządu wzroku. Późne powikłania cukrzycy to:
retinopatia cukrzycowa – uszkodzenie siatkówki oka, prowadzące do upośledzenia wzroku, a nawet do ślepoty.
nefropatia cukrzycowa – zwiększone wydalanie albumin z moczem, upośledzenie czynności wydalniczej nerek, niewydolność nerek.
neuropatia cukrzycowa – uszkodzenia nerwów obwodowych, prowadzące do zaburzeń czucia, zaburzeń odczuwania bólu, problemów ze strony przewodu pokarmowego i układu sercowo-naczyniowego.
stopa cukrzycowa – uszkodzenia nerwów i naczyń krwionośnych kończyn dolnych i stóp, zwiększają ryzyko owrzodzeń, zakażeń i niegojących się zmian skórnych, mogących prowadzić nawet do amputacji.
choroby układu krążenia – pacjenci z nieleczoną cukrzycą mają dużo wyższe ryzyko powstawania miażdżycy i jej powikłań: zawału serca, udaru mózgu.
Objawem nieleczonej cukrzycy są również kępki żółte – skupiska licznych grudek, które mogą pojawiać się nagle na skórze pojawiać się na skórze pośladków, tułowia, ud i kończyn górnych.
Objawy cukrzycy rano. Co powoduje wysoki cukier rano?
Zarówno w cukrzycy typu 1, jak i w cukrzycy typu 2, u około połowy pacjentów występuje tzw. zjawisko brzasku (efekt brzasku), czyli wczesnoporanna hiperglikemia – wzrost stężenia glukozy we krwi i/lub zwiększone zapotrzebowanie na insulinę.
Jakie mogą być objawy cukrzycy zaraz po przebudzeniu? Efektem porannego podwyższenia poziomu glukozy jest m.in:
poranne zmęczenie, pomimo przespanej nocy,
wzmożone pragnienie i suchość w ustach,
głód.
Efekt brzasku jest czynnikiem utrudniającym wyrównanie glikemii i wymaga korekty dawek insuliny. Dlatego jego rozpoznanie nie opiera się na obserwacji objawów, wymaga oznaczania poziomu glukozy w godzinach wczesnoporannych.
Diagnostyka cukrzycy opiera się na oznaczeniu poziomu glukozy i hemoglobiny glikowanej. Ponieważ cukrzyca typu 2 przez wiele lat rozwija się jako cukrzyca utajona, nie dająca żadnych objawów, jedynym sposobem jej wykrycia są badania laboratoryjne. Dlatego konieczne jest wykonywanie badań przesiewowych u każdej osoby zdrowej raz w roku.
Szczególnie ważne jest to u osób z grup ryzyka, do których należą:
Leczenie cukrzycy zależy do typu choroby, stanu zaawansowania i istniejących powikłań. Opiera się na farmakoterapii, odpowiedniej diecie oraz monitorowaniu stanu zdrowia pacjenta. Elementy wspierające leczenie cukrzycy to odpowiednia edukacja, aktywność fizyczna, terapia behawioralna.
Farmakoterapia
Cukrzyca typu 1 wymaga podawania insuliny. W cukrzycy typu 2 stosuje się kilka grup leków, w tym: metforminę i nowoczesne leki przeciwcukrzycowe – analogi GLP1. Dwie ostatnie grupy leków wymagają monitorowania niektórych parametrów laboratoryjnych, ponieważ są obarczone działaniami niepożądanymi.
Dieta cukrzycowa jest bardzo ważnym elementem terapii. Jej podstawowe zasady to ograniczenie cukrów prostych, dostarczanie węglowodanów złożonych, ograniczenie tłustych mięs i wędlin; źródłem białka powinny być chude mięsa i niskotłuszczowe produkty mleczne, rośliny strączkowe i ryby. Należy również wybierać produkty z niskim indeksem glikemicznym.
Cukrzyca to groźna choroba, która – jeśli jest niewłaściwie kontrolowana – może dawać liczne powikłania. Dlatego osoby z tą chorobą powinny monitorować szereg parametrów laboratoryjnych.
Co 6 miesięcy u osób z podwyższonym poziomem kreatyniny
Cukrzyca – często zadawane pytania (FAQ)
Czy zawroty głowy występują w cukrzycy?
Tak, zawroty głowy mogą być objawem cukrzycy, zarówno w przypadku zbyt wysokiego (hiperglikemia), jak i zbyt niskiego (hipoglikemia) poziomu cukru we krwi.
Czy przy cukrzycy chce się spać?
Tak, senność w ciągu dnia i cukrzyca to częste połączenie. Pacjenci odczuwają senność zwłaszcza po posiłkach.
Czy przy cukrzycy się chudnie?
Tak, utrata masy ciała może być objawem cukrzycy typu 1.
Jak się czuje cukrzyk rano?
Pacjenci, u których występuje efekt brzasku mogą odczuwać zmęczenie – pomimo przespanej nocy – nadmierne pragnienie i głód.
Czy cukrzyca może się cofnąć?
W cukrzycy możliwy jest powrót poziomu glukozy do stanu prawidłowego lub do stanu przedcukrzycowego. Natomiast powikłania cukrzycy są nieodwracalne.
Czy od słodyczy można mieć cukrzycę?
Jedzenie słodyczy nie jest przyczyną cukrzycy. Jednak zbyt duża podaż węglowodanów jest jednym z czynników wywołujących nadwagę i otyłość, które przyczyniają się do powstawania cukrzycy typu 2.
Co boli przy cukrzycy?
Dolegliwości bólowe w cukrzycy mogą być związane z uszkodzeniem nerwów obwodowych, bólem, drętwieniem, pieczeniem rąk i nóg. Poza mogą występować bóle głowy, bóle w klatce piersiowej związane z chorobą serca, dolegliwości spowodowane stopą cukrzycową.
Czy jedzenie słodyczy powoduje cukrzycę typu 1?
Nie. Cukrzyca typu 1 jest chorobą autoimmunologiczną.
Ile wynosi cukier przy cukrzycy typu 2
W cukrzycy typu 2 poziom cukru we krwi na czczo zazwyczaj przekracza 126 mg/dl (7,0 mmol/l), a poziom cukru po posiłku często jest równy lub przekracza 200 mg/dl.
Jakie wyniki świadczą o cukrzycy? Jaki poziom cukru to cukrzyca?
Cukrzyca zaczyna się od następujących wartości: >> glikemia przygodna ≥ 200 mg/dl (≥ 11,1 mmol/l) – jeśli są objawy hiperglikemii, >> dwukrotnie glikemia na czczo ≥ 126 mg/dl (≥ 7,0 mmol/l), >> glikemia w 120. minucie doustnego testu nietolerancji glukozy ≥ 200 mg/ dl (≥ 11,1 mmol/l), >> wartość hemoglobiny glikowanej – HbA1c ≥ 6,5% (≥ 48 mmol/mol).
Jaka jest norma cukru w wieku 65 lat?
Normy cukru, czyli wartości referencyjne dla glukozy, są takie same dla każdego wieku. Zatem prawidłowa glukoza na czczo w wieku 65 lat również wynosi 70- 99 mg/dl (3,9-5,5 mmol/).
Czy cukier 200 to już cukrzyca?
Tak. Taki wynik może oznaczać cukrzycę.
Jaki jest niepokojący cukier na czczo?
Niepokojący jest wynik > 99 mg/dl, który może świadczyć o stanie przedcukrzycowym.
Przy jakim poziomie cukru trzeba brać leki?
Jest to sprawa indywidualna, zależna do wielu czynników, np. masy ciała, stylu życia i chorób współistniejących.
Czy cukrzyca jest dziedziczna?
Czynniki genetyczne odgrywają pewną rolę w zachorowaniu na cukrzycę, zwłaszcza typu 1. W cukrzycy typu 2 odgrywają dużo mniejszą rolę. Ryzyko zachorowania na cukrzycę jest większe, jeśli choroba występuje w rodzinie.
Czy cukier z palca jest wiarygodny?
Pomiar glukozy z palca jest narzędziem wiarygodnym w codziennej kontroli glikemii. Natomiast w celu rozpoznania cukrzycy konieczne są badania wykonane z krwi żylnej.
Co uszkadza cukrzyca?
Cukrzyca uszkadza wiele narządów i tkanek, w tym: nerki, serce, wzrok, naczynia krwionośne i układ nerwowy – nerwy obwodowe. Podwyższony poziom glukozy uszkadza również białka, w tym kolagen, przyczyniają się do przyspieszenia starzenia organizmu, w tym skóry.
Jak wygląda mocz przy cukrzycy? Jaki kolor ma mocz cukrzyka?
Mocz osoby chorej na cukrzycę może się zmieniać wraz z rozwojem choroby, jedynym pewnym sposobem stwierdzenia obecności cukru w moczu jest badanie laboratoryjne. Jeśli cukrzyca jest wyrównana kolor pozostaje niezmieniony. W fazie wzmożonego pragnienia i przyjmowania większej ilości płynów może być jasny i przezroczysty. Może również mętnieć, a w fazie nefropatii – choroby nerek – przy wydalaniu większych ilości białka mieć tendencję do pienienia.
Po czym poznać, że mam cukrzycę? Po czym poznać, że jest wysoki cukier?
Klasyczne objawy cukrzycy pojawiają się przy bardzo wysokich poziomach glukozy, najpewniejszym i najlepszym sposobem stwierdzenia wysokiego cukru jest oznaczanie go we krwi, czyli badania przesiewowe.
Podsumowanie
Cukrzyca to grupa chorób metabolicznych charakteryzujących się stale podwyższonym stężeniem glukozy we krwi. Cukrzycę rozpoznaje się, gdy glikemia na czczo wynosi ≥126 mg/dl (7,0 mmol/l) lub hemoglobina glikowana (HbA1c) wynosi >6,5%.
Cukrzyca typu 1 to choroba autoimmunologiczna, w której układ odpornościowy niszczy komórki trzustki produkujące insulinę. Cukrzyca typu 2 to choroba cywilizacyjna, której główną przyczyną jest niezdrowy styl życia prowadzący do insulinooporności i dysfunkcji trzustki.
Poważne powikłania cukrzycy to retinopatia, nefropatia, neuropatia, stopa cukrzycowa oraz choroby układu krążenia.
Klasyczne objawy cukrzycy obejmują wzmożone pragnienie, wielomocz, spadek masy ciała i osłabienie.
Cukrzyca typu 2 często rozwija się bezobjawowo przez wiele lat, a jej pierwszymi symptomami mogą być powikłania. Dlatego diagnostyka poprzez coroczne badania przesiewowe jest kluczowa dla wykrycia cukrzycy, zwłaszcza typu 2.
Piśmiennictwo
1. Zalecenia kliniczne dotycz ce postępowania u osób z cukrzycą 2024. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Current Topics in Diabetes 2023 | Curr Top Diabetes, 2023; 4 (3-4)
2. Peng F, Li X, Xiao F, Zhao R, Sun Z. Circadian clock, diurnal glucose metabolic rhythm, and dawn phenomenon. Trends Neurosci. 2022 Jun;45(6):471-482. doi: 10.1016/j.tins.2022.03.010. Epub 2022 Apr 21. PMID: 35466006; PMCID: PMC9117496.
6. Rybicka M, Krysiak R, Okopień B. The dawn phenomenon and the Somogyi effect – two phenomena of morning hyperglycaemia. Endokrynol Pol. 2011;62(3):276-84.
7. Taylor R.; Type 2 Diabetes: Etiology and reversibility. Diabetes Care 1 April 2013; 36 (4): 1047–1055. https://doi.org/10.2337/dc12-1805
8. Lean, Michael EJ et al., Primary care-led weight management for remission of type 2 diabetes (DiRECT): an open-label, cluster-randomised trial, The Lancet, Volume 391, Issue 10120, 541 – 551
9. World Health Organization. (1999). Definition, diagnosis and classification of diabetes mellitus and its complications : report of a WHO consultation. Part 1, Diagnosis and classification of diabetes mellitus. World Health Organization. https://iris.who.int/handle/10665/66040
Wstrząs septyczny to stan bezpośredniego zagrożenia życia, będący najcięższą postacią sepsy. Charakteryzuje się gwałtowną, reakcją organizmu na zakażenie, prowadzącą do niewydolności narządów i spadku ciśnienia krwi. W artykule omówimy przyczyny, objawy, fazy rozwoju, metody rozpoznania oraz współczesne standardy leczenia wstrząsu septycznego. Dowiesz się również, jakie są rokowania i szanse na przeżycie. Jeśli chcesz zrozumieć, jak rozpoznać ten groźny stan i jak można go leczyć – czytaj dalej!
Wstrząs septyczny to zaawansowana faza sepsy, w której dochodzi do głębokich zaburzeń hemodynamicznych, prowadzących do niewydolności wielonarządowej. Definiuje się go jako sepsę połączoną z utrzymującym się spadkiem ciśnienia tętniczego (< 65 mmHg), pomimo odpowiedniego wypełnienia łożyska naczyniowego, oraz koniecznością stosowania leków obkurczających naczynia (wazopresorów), takich jak noradrenalina.
Innymi słowy, we wstrząsie dochodzi do dysproporcji między zapotrzebowaniem na tlen, a możliwością jego dostarczania do komórek, co prowadzi do postępujących uszkodzeń.
Jest to stan krytyczny, wymagający natychmiastowej interwencji medycznej, ponieważ nieleczony prowadzi do śmierci w ciągu kilku godzin lub dni. Wstrząs septyczny wynika z nadmiernej reakcji układu immunologicznego na infekcję, co prowadzi do masywnego uwalniania cytokin prozapalnych, uszkodzenia śródbłonka naczyń i zaburzeń krzepnięcia.
Przyczyny wstrząsu septycznego
Główną przyczyną wstrząsu septycznego jest zakażenie wywołane przez bakterie (np. Staphylococcus aureus, Escherichia coli), rzadziej przez wirusy, grzyby lub pasożyty. Najczęstsze źródła infekcji prowadzące do sepsy i wstrząsu to: zakażenia układu oddechowego (np. zapalenie płuc), zakażenia układu moczowego (np. odmiedniczkowe zapalenie nerek), zakażenia w obrębie jamy brzusznej (np. zapalenie otrzewnej), zakażenia skóry i tkanek miękkich (np. martwicze zapalenie powięzi), zakażenia ośrodkowego układu nerwowego (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych).
Czynniki ryzyka rozwoju wstrząsu septycznego obejmują:
osłabioną odporność (np. u pacjentów z cukrzycą, nowotworami, po chemioterapii, po przeszczepieniu narządów, z wrodzonymi i nabytymi niedoborami odporności),
wiek: zaawansowany lub wcześniactwo,
długotrwałą hospitalizację i stosowanie cewników naczyniowych,
Czas trwania wstrząsu septycznego zależy od szybkości wdrożenia leczenia. Bez interwencji medycznej prowadzi do śmierci w ciągu kilku- kilkunastu godzin. Przy odpowiedniej terapii stan pacjenta może się stabilizować w ciągu kilku dni, ale pełna regeneracja organizmu trwa tygodnie lub miesiące.
Fazy wstrząsu septycznego
Wstrząs przebiega w kilku głównych fazach; bardzo ważna jest wczesna identyfikacja stanu zagrożenia życia i wdrożenie leczenia na jak najwcześniejszym etapie:
markery stanu zapalnego: CRP (może być niskie w początkowej fazie!)
prokalcytonina (rośnie wcześnie, w znacznej większości przypadków bardzo wysoka),
posiewy próbek biologicznych (np. krwi i moczu – identyfikacja patogenu),
gazometria krwi tętniczej (kwasica metaboliczna),
USG, RTG, TK (lokalizacja ogniska infekcji).
Warto wiedzieć: Absolutną podstawą, konieczną do wczesnej identyfikacji pacjenta w stanie zagrożenia życia, jest badanie podmiotowe i przedmiotowe – nie zastąpi go żadne badanie laboratoryjne i obrazowe. Jeśli podejrzewasz wstrząs u danej osoby – nie zwlekaj, dzwoń na 112. Tu liczy się każda godzina.
Leczenie wstrząsu septycznego
Terapia jest złożona, wielokierunkowa i ma na celu eliminację zakażenia (antybiotyki o szerokim spektrum, ewentualnie opracowanie chirurgiczne ogniska zakażenia – jeśli konieczne i możliwe), stabilizację hemodynamiczną (płynoterapia, wazopresory – noradrenalina), wsparcie narządowe (tlenoterapia, dializa, wentylacja mechaniczna) i leczenie objawowe.
Jak długo trwa leczenie wstrząsu septycznego?
Leczenie szpitalne trwa zwykle 2-4 tygodnie, ale rehabilitacja i powrót do zdrowia mogą zająć miesiące. Wiele zależy od tego, czy są obecne powikłania narządowe i od stopnia ich ciężkości.
Śmiertelność jest zróżnicowana, jednak wysoka – szacunkowo wynosi od 10 do 50%, w zależności od szybkości wdrożenia leczenia, stanu pacjenta i chorób współistniejących.
Czy można przeżyć wstrząs septyczny?
Tak, ale wymaga to natychmiastowej interwencji medycznej. Według danych naukowych wczesne podanie antybiotyków i leczenie podtrzymujące istotnie zwiększają szanse przeżycia.
Źródła
Singer M, Deutschman CS, Seymour CW, Shankar-Hari M, Annane D, Bauer M, Bellomo R, Bernard GR, Chiche JD, Coopersmith CM, Hotchkiss RS, Levy MM, Marshall JC, Martin GS, Opal SM, Rubenfeld GD, van der Poll T, Vincent JL, Angus DC. The Third International Consensus Definitions for Sepsis and Septic Shock (Sepsis-3). JAMA. 2016 Feb 23;315(8):801-10. doi: 10.1001/jama.2016.0287. PMID: 26903338; PMCID: PMC4968574., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4968574 (dostęp: 02.07.2025).
Rhodes A, Evans LE, Alhazzani W, Levy MM, Antonelli M, Ferrer R, Kumar A, Sevransky JE, Sprung CL, Nunnally ME, Rochwerg B, Rubenfeld GD, Angus DC, Annane D, Beale RJ, Bellinghan GJ, Bernard GR, Chiche JD, Coopersmith C, De Backer DP, French CJ, Fujishima S, Gerlach H, Hidalgo JL, Hollenberg SM, Jones AE, Karnad DR, Kleinpell RM, Koh Y, Lisboa TC, Machado FR, Marini JJ, Marshall JC, Mazuski JE, McIntyre LA, McLean AS, Mehta S, Moreno RP, Myburgh J, Navalesi P, Nishida O, Osborn TM, Perner A, Plunkett CM, Ranieri M, Schorr CA, Seckel MA, Seymour CW, Shieh L, Shukri KA, Simpson SQ, Singer M, Thompson BT, Townsend SR, Van der Poll T, Vincent JL, Wiersinga WJ, Zimmerman JL, Dellinger RP. Surviving Sepsis Campaign: International Guidelines for Management of Sepsis and Septic Shock: 2016. Intensive Care Med. 2017 Mar;43(3):304-377. doi: 10.1007/s00134-017-4683-6. Epub 2017 Jan 18. PMID: 28101605., https://link.springer.com/article/10.1007/s00134-017-4683-6 (dostęp: 02.07.2025).
Rudd KE, Johnson SC, Agesa KM, Shackelford KA, Tsoi D, Kievlan DR, Colombara DV, Ikuta KS, Kissoon N, Finfer S, Fleischmann-Struzek C, Machado FR, Reinhart KK, Rowan K, Seymour CW, Watson RS, West TE, Marinho F, Hay SI, Lozano R, Lopez AD, Angus DC, Murray CJL, Naghavi M. Global, regional, and national sepsis incidence and mortality, 1990-2017: analysis for the Global Burden of Disease Study. Lancet. 2020 Jan 18;395(10219):200-211. doi: 10.1016/S0140-6736(19)32989-7. PMID: 31954465; PMCID: PMC6970225., https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6970225 (dostęp: 02.07.2025).
Choroba Bowena to jeden ze stanów przednowotworowych dotyczących skóry. Jak się objawia? Czy choroba Bowena to może pojawić się w obrębie błon śluzowych narządów płciowych? Jaki jest związek tego stanu przedrakowego z zakażeniem wirusem HPV? Przeczytaj poniższy artykuł i dowiedz się, czym grozi nieleczona choroba Bowena.
Kluczowe informacje: >> Choroba Bowena to stan przedrakowy, który manifestuje się najczęściej jako pojedyncza plama na skórze tułowia lub kończyn. >> Odpowiednikiem choroby Bowena w obrębie błon śluzowych narządów płciowych jest erytroplazja Queyrata. >> Do pojawienia się zmian predysponuje ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe, obniżenie odporności, narażenie na promieniowanie jonizujące i arsen, a w przypadku erytroplazji Queyrata zakażenie onkogennymi typami wirusa HPV. >> Diagnostyka tych jednostek chorobowych wymaga wykonania badania skóry i błon śluzowych, a także pobrania materiału do badania histopatologicznego. >> Leczenie opisanych w tym artykule jednostek chorobowych obejmuje zarówno postępowanie farmakologiczne, jak i zabiegowe.
Choroba Bowena to stan przedrakowy, a dokładniej przedinwazyjna postać raka kolczystokomórkowego (SCC). Stan ten bywa również określany mianem raka kolczystokomórkowego in situ. W tym przypadku nieprawidłowe komórki naskórka (a więc nieprawidłowe keratynocyty) znajdują się na całej grubości naskórka, czyli w obrębie najbardziej zewnętrznej warstwy skóry. Zmienione chorobowo komórki nie przekraczają jednak błony podstawnej, a więc warstwy, która oddziela naskórek od położonej głębiej skóry właściwej. W przypadku przekroczenia przez te komórki błony podstawnej i naciekania skóry właściwej mówi się wówczas już o postaci inwazyjnej raka kolczystokomórkowego.
Schorzenie to może dotyczyć również błon śluzowych narządów płciowych. Choroba Bowena na prąciu, a mówiąc precyzyjniej w obrębie błon śluzowych narządów płciowych, nazywana jest w dermatologii erytroplazją Queyrata. Jest to inaczej rak kolczystokomórkowy in situ zlokalizowany właśnie na błonach śluzowych narządów płciowych.
Choroba Bowena istotnie częściej występuje u osób starszych, powyżej 60. roku życia. Wynika to przede wszystkim z kumulacji zmian, które powoduje z czasem ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe. Większe ryzyko rozwoju choroby Bowena dotyczy również osób z niskim fototypem skóry, a więc z jasną karnacją, podatną na oparzenia słoneczne. W odniesieniu do płci, to mężczyźni częściej chorują na opisywane w tym artykule schorzenie.
Choroba Bowena manifestuje się jako owalna blaszka, stosunkowo dobrze odgraniczona od niezmienionej chorobowo skóry. Zmiana ta przyjmuje średnicę od kilku milimetrów do nawet kilku centymetrów. Typowo przyjmuje czerwono-różowy kolor i ma lekko chropowatę, złuszczającą powierzchnię. Niekiedy w obrębie tych zmian można zaobserwować drobne nadżerki i strupy.
Choroba Bowena zazwyczaj manifestuje się jako pojedyncza zmiana skórna, choć znane są również przypadki mnogich wykwitów. Lokalizacja zmian może być bardzo rozmaita; choroba Bowena najczęściej lokalizuje się jednak w obrębie skóry tułowia, kończyn (warto zwrócić uwagę na palce rąk i stóp), a także w okolicy anogenitalnej.
Erytroplazja Queyrata objawia się natomiast jako płaska plama koloru żywoczerwonego, które jest dobrze odgraniczona od niezmienionej śluzówki. Zmiany te mogą być niekiedy lekko wyniosłe i cechują się gładką powierzchnią. Zmiana w wyglądzie plamy pod postacią pojawienia się owrzodzenia (małej ranki) lub zmian brodawkowatych może świadczyć o przekształceniu w raka inwazyjnego.
Erytroplazja Queyrata u mężczyzn lokalizuje się typowo na żołędzi i wewnętrznej powierzchni napletka, z kolei u kobiet zajmowana jest błona śluzowa warg sromowych, a także okolica łechtaczki i cewki moczowej.
W klasycznych przypadkach choroba Bowena, jak i erytroplazja Queyrata nie są związane z dodatkowymi dolegliwościami takimi jak świąd czy pieczenie.
Kiedy podejrzewać chorobę Bowena?
Choroba Bowena powinna być podejrzewana, gdy na skórze pacjenta, szczególnie w lokalizacji poddanej ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe pojawia się pojedyncza zmiana o owalnym kształcie i cechach opisanych w powyższych akapitach. Jeżeli na naszej skórze lub błonach śluzowych pojawiają się zmiany mogące odpowiadać chorobie Bowena i erytroplazji Queyrata – warto udać się do gabinetu lekarza dermatologa.
Choroba Bowena powinna być różnicowana z takimi jednostkami dermatologicznymi jak:
U podłoża choroby Bowena leży uszkodzenie materiału genetycznego komórek naskórka (DNA) przez promieniowanie ultrafioletowe, zarówno UVA, jak i UVB. Warto jednak wiedzieć, że w patogenezie części przypadków tego schorzenia bierze udział zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV), a dokładniej jego onkogennymi typami. Dotyczy to zmian w okolicy anogenitalnej, gdzie na skutek nieprawidłowych przemian w obrębie komórek dochodzi do rozwoju śródnabłonkowej neoplazji odbytu, sromu i prącia (AIN/VIN/PIN).
Czynniki ryzyka rozwoju choroby Bowena
Jakie sytuacje kliniczne predysponują do rozwoju choroby Bowena? Należy w tym miejscu wymienić przede wszystkim:
długotrwałe narażenie na promieniowanie ultrafioletowe,
narażenie na promieniowanie jonizujące,
obniżenie odporności, stany po przeszczepach,
przyjmowanie leków immunosupresyjnych, a więc wyciszających układ immunologiczny,
Zmiany skórne w przebiegu choroby Bowena same w sobie nie są źródłem zakażenia, ponieważ są efektem nieprawidłowych zmian w materiale genetycznym komórek naskórka. Jednak jednym z zakaźnych elementów klinicznych w patogenezie choroby Bowena są onkogenne typy wirusa brodawczaka ludzkiego. Wirus brodawczaka ludzkiego jest jednym z najczęstszych patogenów chorobotwórczych przenoszonych drogą kontaktów seksualnych.
Diagnostyka choroby Bowena: jak przebiega?
W pierwszym kroku konieczne jest przeprowadzenie wnikliwego wywiadu chorobowego i badania skóry i błon śluzowych. Choroba Bowena cechuje się dość charakterystycznym obrazem dermatoskopowym, w którym obserwuje się obecność czerwonych kropek i zgrupowanych naczyń kłębuszkowatych. Naczynia mogą być otoczone białą otoczką nazywaną halo. Zarówno w przypadku choroby Bowena, jak i erytroplazji Queyrata podstawą rozpoznania jest badanie histopatologiczne zmiany. Pozwala ono również na wykluczenie inwazji nieprawidłowych komórek.
Czy przy chorobie Bowena wykonuje się badania wirusologiczne?
Choroba Bowena zlokalizowana na skórze gładkiej nie wymaga wykonywania badań w kierunku zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV). Takie badania mogą zostać dodatkowo zlecone w przypadku lokalizacji zmian chorobowych w okolicy anogenitalnej. Zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego można zidentyfikować między innymi dzięki badaniu immunohistochemicznemu materiału pobranego do klasycznego badania histopatologicznego.
W leczeniu schorzenia opisywanego w tym artykule stosuje się zarówno postępowanie farmakologiczne, jak i zabiegowe. W terapii zastosowanie znajdują przede wszystkim takie substancje jak:
imikwimod – substancja zaliczana do modulatorów odpowiedzi immunologicznej, wykazująca działanie przeciwnowotworowe,
5-fluorouracyl – jego działanie polega na hamowaniu namnażania się komórek nowotworowych; efekt ten wynika z zaburzania syntezy materiału genetycznego komórek, co prowadzi do ich uszkodzenia i śmierci,
tretynoina – jest to metabolit retinolu, który może hamować namnażanie się komórek w przebiegu choroby Bowena.
Zabiegowe metody leczenia choroby Bowena to między innymi terapia fotodynamiczna, kriodestrukcja, klasyczne postępowanie chirurgiczne, laseroterapia, radioterapia.
Warto zaznaczyć, że choroba Bowena jest związana z około 3% ryzykiem transformacji do raka inwazyjnego, z kolei w przypadku erytroplazji Queyrata ryzyko jest znacznie większe i wynosi nawet 30%. Wczesna diagnoza i włączenie odpowiedniego leczenia zmniejsza ryzyko rozwoju inwazyjnej postaci choroby.
Bibliografia
A. Nasierowska-Guttmejer, M. Kołos, Patomorfologia – Słownik Onkologiczny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2024,
R. Nowicki i inni, Dermatologia i choroby przenoszone drogą płciową, Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2019,
A. Dembińska-Kieć i inni, Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej, Urban & Partner, Wrocław 2005,
L. Rudnicka i inni, Współczesna Dermatologia, PZWL, Warszawa 2022.
Ból lub pieczenie przy oddawaniu moczu to dolegliwość, która może znacząco obniżyć komfort życia. Objawy te, znane jako dysuria, mogą mieć różnorodne przyczyny – od infekcji po problemy urologiczne czy ginekologiczne. W artykule dowiesz się, co oznacza ból przy sikaniu, jakie badania warto wykonać oraz jak przebiega leczenie. Sprawdź, co może oznaczać pieczenie podczas oddawania moczu i jak skutecznie sobie z nim poradzić.
Dysuria to medyczne określenie na ból, pieczenie lub szczypanie podczas oddawania moczu i może występować u osób w każdym wieku – zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Objaw ten może być jednorazowy i niegroźny, ale jeśli się utrzymuje, warto potraktować go poważnie.
Dysuria nie jest chorobą samą w sobie, ale objawem towarzyszącym wielu schorzeniom układu moczowego. Może mieć charakter ciągły lub pojawiać się tylko na początku lub na końcu mikcji (np. ból przy oddawaniu moczu na końcu).
Ból podczas oddawania moczu: czego może być objawem?
podrażnienie chemiczne (np. przez środki higieny intymnej),
nowotwory układu moczowego (rzadziej, ale wymagają wykluczenia).
Warto pamiętać, że pieczenie przy oddawaniu moczu u mężczyzn często ma inną etiologię niż u kobiet, dlatego diagnostyka powinna być dostosowana do płci i wieku pacjenta.
Dysuria: objawy towarzyszące bólowi przy oddawaniu moczu
Dysuria rzadko występuje jako jedyny objaw. Zazwyczaj towarzyszą jej inne dolegliwości, które mogą pomóc w postawieniu właściwej diagnozy:
Ból podczas oddawania moczu: diagnostyka źródła przypadłości
Prawidłowa diagnoza jest kluczowa dla skutecznego leczenia dysurii. Proces diagnostyczny zaczyna się od wywiadu lekarskiego, w którym istotne są informacje o czasie trwania objawów, ich nasileniu, częstotliwości mikcji oraz ewentualnych objawach towarzyszących.
Lekarz może również wykonać badanie fizykalne – u kobiet często ginekologiczne, u mężczyzn badanie prostaty przez odbytnicę. Czasem konieczne są badania obrazowe, takie jak USG układu moczowego, zwłaszcza jeśli objawy nie ustępują po leczeniu lub nawracają.
Badania laboratoryjne przy dysurii
Podstawą diagnostyki dysurii są badania laboratoryjne. W pierwszej kolejności wykonuje się badanie ogólne moczu, które pozwala wykryć obecność leukocytów (świadczących o stanie zapalnym), erytrocytów (krwiomocz) oraz bakterii.
Drugim kluczowym badaniem jest posiew moczu, który pozwala określić konkretny drobnoustrój wywołujący infekcję oraz jego wrażliwość na antybiotyki. Dzięki temu możliwe jest dobranie skutecznego leczenia.
Infekcje bakteryjne leczone są antybiotykami – wybór leku zależy od wyników posiewu moczu.
Choroby przenoszone drogą płciową wymagają terapii zgodnej z protokołami leczenia infekcji wenerycznych, często z koniecznością leczenia partnera.
Kamica nerkowa może wymagać leczenia farmakologicznego, a czasem zabiegowego.
Podrażnienia chemiczne leczy się przez eliminację czynników drażniących i stosowanie środków łagodzących.
W przypadku kobiet w okresie menopauzy pomocne mogą być miejscowe estrogeny.
Leczenie objawowe obejmuje też leki przeciwbólowe i przeciwzapalne, nawodnienie organizmu oraz unikanie substancji drażniących (alkohol, kofeina, pikantne potrawy).
Dysuria: podsumowanie informacji o bólu przy oddawaniu moczu
Dysuria to medyczne określenie na ból, pieczenie lub szczypanie podczas oddawania moczu.
Najczęstszą przyczyną jest zakażenie układu moczowego (ZUM), zwłaszcza zapalenie pęcherza.
Inne możliwe przyczyny to m.in. choroby weneryczne, kamica, zapalenie prostaty (u mężczyzn) czy podrażnienia chemiczne.
Objawom dysurii mogą towarzyszyć: częste parcie na mocz, krwiomocz, gorączka, ból brzucha lub okolicy lędźwiowej.
Podstawą diagnostyki są badanie ogólne moczu oraz posiew moczu, które pozwalają ocenić stan zapalny i dobrać odpowiednie leczenie.
Leczenie zależy od przyczyny – może obejmować antybiotykoterapię, leczenie objawowe, a w przypadku chorób przenoszonych drogą płciową – także leczenie partnera.
Objawu nie należy bagatelizować – przewlekła dysuria może prowadzić do powikłań i pogorszenia jakości życia.
Szybka diagnoza i odpowiednie leczenie pozwalają zazwyczaj szybko uporać się z problemem.
Bibliografia
Michels TC, Sands JE. Dysuria: Evaluation and Differential Diagnosis in Adults. Am Fam Physician. 2015
Flores-Mireles AL, Walker JN, Caparon M, Hultgren SJ. Urinary tract infections: epidemiology, mechanisms of infection and treatment options. Nat Rev Microbiol. 2015
Zaburzenia czucia mogą istotnie wpłynąć na codzienne funkcjonowanie pacjenta i obniżyć jego jakość życia. Zaburzenia te mogą być związane z wieloma jednostkami chorobowymi, nie tylko typowo neurologicznymi. Czym jest przeczulica i jakie są jej najczęstsze przyczyny? Do jakiego lekarza należy się udać z zaburzeniami czucia? Jakie rodzaje przeczulicy wyróżniamy? Przeczytaj ten artykuł i dowiedz się więcej na temat przeczulicy.
Przeczulica skóry, nazywana również hiperestezją, to zaburzenie czucia, którego istotą jest nadwrażliwość na bodźce czuciowe. Inne zaburzenia dotyczące czucia to między innymi niedoczulica, a więc osłabienie lub zniesienie odczuwania czucia. Mechanizmy zaburzeń czuciowych są niezwykle złożone i zazwyczaj wymagają holistycznego podejścia do pacjenta. Warto zaznaczyć, że hiperestezji mogą również towarzyszyć nieprawidłowe wrażenia czuciowe takie jak na przykład parestezje, o czym więcej przeczytamy w kolejnych akapitach tego artykułu.
Przeczulica może być związana ze schorzeniami zarówno natury neurologicznej, dermatologicznej, jak i psychiatrycznej. Najczęstsze przyczyny hiperestezji to uszkodzenie układu nerwowego, w tym nerwów obwodowych, rdzenia kręgowego, wzgórza, kory płatów ciemieniowych.
Uszkodzenie układu nerwowego prowadzące do hiperestezji może nastąpić w przebiegu takich stanów i schorzeń jak:
schorzenia psychiatryczne, takie jak zespół stresu pourazowego, stany depresyjne, zaburzenia lękowe.
Przeczulica może również towarzyszyć schorzeniom dermatologicznym, w tym atopowemu zapaleniu skóry, łuszczycy czy liszajowi płaskiemu. Tego rodzaju odczucia mogą być także efektem stosowanych leków, w tym leków onkologicznych i występować w przebiegu zatrucia metalami ciężkimi.
Jak objawia się przeczulica skóry?
Przeczulica objawia się jako nadmierne odczuwanie bodźców czuciowych w obrębie skóry. Objaw ten może dotyczyć całego obszaru skóry lub tylko jednego jej fragmentu, z zależności od przyczyny. Mogą pojawić się również parestezje, a więc nieprawidłowe wrażenia czuciowe takie jak na przykład pieczenie skóry czy wrażenie jej drętwienia. U niektórych pacjentów przeczulica jest na tyle nasilona, że objawia się jako odczuwanie dolegliwości bólowych, utrudniając tym samym codzienne funkcjonowanie. Problematyczne może być nawet noszenie odzieży czy zwykły dotyk. Odczuwane objawy i ich nasilenie jest kwestią indywidualną.
Czas trwania przeczulicy zależy od stanu chorobowego, który do niej doprowadził. Zaburzenia neurologiczne i neuralgia popółpaścowa są zazwyczaj długotrwałymi dolegliwościami i wymagają odpowiedniej terapii. Należy jednak podkreślić, że wczesna diagnostyka i rozpoznanie przyczyn przeczulicy skóry pozwala na włączenie odpowiedniego leczenia i przyspiesza ustąpienie objawów.
W pierwszej kolejności należy udać się na wizytę do lekarza rodzinnego. Warto przygotować listę przyjmowanych przewlekle leków i dokładnie opisać swoje dolegliwości oraz czynniki im towarzyszące. Lekarz po zebraniu dokładnego wywiadu chorobowego i zbadaniu pacjenta zadecyduje o dalszym krokach diagnostyczno-leczniczych. Konieczne może być również zrealizowanie konsultacji neurologicznej.
Badania i procedury, które mogą być niezwykle pomocne przy poszukiwaniu przyczyny parestezji to przede wszystkim:
Leczenie przeczulicy zależy od przyczyny objawów, z tego powodu konieczne jest przeprowadzenie wnikliwej diagnostyki. W pewnych przypadkach konieczna może okazać się również konsultacja neurologiczna, z pełnym badaniem neurologicznym, a także konsultacja ortopedyczna. Pacjent powinien mieć również zapewnione wsparcie psychologiczne, ponieważ przeczulica może istotnie obniżać jakość życia. Konieczne jest leczenie schorzenia podstawowego. W przebiegu zaburzeń czucia zastosowanie znajdują między innymi takie substancje jak pregabalina, czy gabapentyna.
Powyższe akapity odnosiły się do klasycznej przeczulicy czuciowej, jednak niektóre źródła medyczne dzielą tę dolegliwość na kilka grup. Oprócz przeczulicy czuciowej wyróżnia się także:
hiperalgezję – jest to nadmierna odpowiedź bólowa na bodziec, który w normalnych warunkach nie doprowadziłby do tak silnego bólu,
allodynię – w tej sytuacji bodźce, które nie powodują w prawidłowych warunkach dolegliwości bólowych, u pacjenta są odczuwane jako ból,
przeczulicę termiczną – w tym przypadku pacjent może odczuwać ból po zadziałania bodźca takiego jak ciepło czy zimno,
przeczulicę słuchową – objawia się nadwrażliwością na dźwięki, często pojawia się w przebiegu migreny, autyzmu,
Przeczulica skóry to jedno z zaburzeń czucia, które może być wywołane przez liczne schorzenia neurologiczne, ale również dermatologiczne czy psychiatryczne.
Przeczulica może objawiać się jak nadwrażliwość na bodźce dotykowe, ale również jako mniej oczywiste symptomy takie jak mrowienie czy pieczenie skóry.
Diagnostyka przeczulicy wymaga wykonania licznych badań laboratoryjnych i obrazowych.
Leczenie przeczulicy powinno obejmować leczenie przyczyny dolegliwości, a więc choroby podstawowej.
Bibliografia
E. R. Kandel i inni, Zasady neurobiologii (Principles of Neural Science), Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, 2022,
A, Wróbel, Neurologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2019,
A. Szczeklik, Choroby wewnętrzne, Medycyna Praktyczna, Kraków 2020.
Obecność włókniaków na skórze może dotyczyć nawet co drugiego pacjenta. Czym są włókniaki i jakie ich rodzaje wyróżniamy? Jakie są przyczyny pojawiania się włókniaków? Czy zmiany te są związane z zaburzeniami metabolicznymi lub zakażeniami wirusowymi? Przeczytaj poniższy artykuł i dowiedz się więcej na ten temat.
Kluczowe informacje: >> Włókniaki to łagodne zmiany skórne, wywodzące się z tkanki łącznej włóknistej. >> Wyróżniamy włókniaki miękkie, które najczęściej pojawiają się w obrębie szyi, pach i pachwin, a także włókniaki twarde, których klasyczną lokalizacją jest skóra kończyn dolnych. >> Nie ma jednej konkretnej przyczyny pojawiania się włókniaków. Najczęściej wynikają z predyspozycji genetycznej, jednak zauważono również, że schorzenia metaboliczne mogą wiązać się z większą ilością włókniaków. >> Włókniaki twarde często są następstwem urazów mechanicznych skóry. >> Włókniaki nie wymagają leczenia, są bowiem defektem natury estetycznej. Jeżeli jednak przeszkadzają one pacjentowi – lekarz dermatolog zaproponuje odpowiednią metodą usunięcia niechcianej zmiany.
Włókniaki to zmiany skórne zaliczane do nowotworów łagodnych, wywodzących się z tkanki łącznej włóknistej. Jest to bardzo częste znalezisko na skórze pacjentów, które na szczęście jest problemem natury estetycznej. Włókniaki bywają jednak przyczyną niepokoju i stosunkowo często są przez pacjentów mylone z innymi wykwitami, w tym z brodawkami wirusowymi. Różnice między tymi stanami dermatologicznym zostaną wyjaśnione w kolejnym akapicie.
Włókniaki nie są tożsame z brodawkami. Mamy tu na myśli zarówno brodawki wirusowe, jak i brodawki łojotokowe. Brodawki wirusowe są zmianami, za których pojawienie się odpowiada wirus brodawczaka ludzkiego (HPV). Zakażeniu może sprzyjać korzystanie z saun, basenów czy publicznych pryszniców, a także bezpośredni kontakt ze zmianami skórnymi chorego. Brodawki mogą mieć tendencje do potocznie mówiąc rozsiewania się, co nie dotyczy jednak omawianych w tym artykule włókniaków. Przyczyną włókniaków nie jest bowiem zakażenie wirusowe.
Włókniaki nie są również synonimem brodawek łojotokowych. Brodawki łojotokowe to łagodne wykwity pochodzenia naskórkowego, które najczęściej lokalizują się na skórze tułowia, ale mogą pojawić się również w wielu innych obszarach skóry. Zmiany te przyjmują najczęściej brązową lub beżową barwę, mogą się powiększać i przyjmować brodawkowatą powierzchnię. Cechują się charakterystycznym obrazem klinicznym i dermatoskopowym, co pozwala z łatwością odróżnić je od włókniaków.
W dermatologii wyróżniamy dwa rodzaje włókniaków, które różnią się od siebie zarówno obrazem klinicznym, jak i dermatoskopowym. Poniżej znajduje się ich dokładniejsza charakterystyka.
Włókniaki miękkie
Włókniaki miękkie to uszypułowane, wypukłe zmiany skórne, które typowo przyjmują barwę skóry. Mogą przyjmować różną wielkość, od kilku milimetrów, do nawet kilku centymetrów. Zmiany te typowo nie są związane z dodatkowymi objawami klinicznymi (takimi jak pieczenie czy świąd), jednak mogą być powodem dyskomfortu, szczególnie, gdy znajdują się w obszarach tarcia skóry.
Włókniaki twarde
Włókniaki twarde (dermatofibroma) to twarde, spoiste guzki, lekko wyniosłe ponad poziom skóry. Przyjmują zazwyczaj czerwonawą lub brązową barwę i istotnie częściej pojawiają się u kobiet. Cechują się charakterystycznym obrazem dermatoskopowym, w którym obserwuje się obwodowo ułożoną pseudosiatkę z jednorodnym obszarem znajdującym się w centrum zmiany. Trzeba mieć jednak świadomość, że nie każdy włókniak twardy wygląda tak samo, również w odniesieniu do obrazu dermatoskopowego.
Lokalizacja włókniaków na skórze. Gdzie powstają najczęściej?
Włókniaki miękkie lokalizują się najczęściej w obrębie fałdów skórnych, w pachwinach, pod pachami, w obrębie szyi, w okolicy powiek, a niekiedy również w okolicy podpiersiowej. Z kolei włókniaki twarde najczęściej pojawiają się na kończynach dolnych. Zmiany te mogą jednak pojawić się w wielu innych lokalizacjach, choć jest to rzadsze zjawisko.
Jak powstają włókniaki?
Początkowo włókniaki miękkie są niewielkimi, ledwie widocznymi zmianami, które często przyjmują nitkowaty wygląd. Z czasem dochodzi do ich powiększania się, nawet do znacznych, kilkucentymetrowych rozmiarów. Włókniaki twarde powstają natomiast najczęściej na skutek urazów mechanicznych skóry, na przykład po uderzeniu, zadrapaniu czy ukąszeniu przez owady.
Powstawanie włókniaków miękkich może być związane z wieloma czynnikami. Do najważniejszych przyczyn pojawiania się tych zmian skórnych zalicza się:
predyspozycję genetyczną;
zaburzenia metaboliczne – w tym cukrzyca, hipercholesterolemia; w badaniach zauważa się bowiem, że zmiany te częściej występują u pacjentów obciążonych tymi schorzeniami przewlekłymi;
insulinooporność– w przebiegu której mamy do czynienia z podwyższonym stężeniem insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1), czynnik ten oddziałuje na specjalne receptory w obrębie keratynocytów (komórek naskórka) i fibroblastów (komórek skóry właściwej) i stymuluje ich namnażanie się, prowadząc tym samym do pojawienia się zmian skórnych;
zaburzenia gospodarki hormonalnej – estrogeny mogą bowiem prowadzić do namnażania się wspomnianych już fibroblastów,
otyłość – komórki tłuszczowe (adipocyty) produkują hormon nazywany leptyną, który może stymulować keratynocyty do namnażania się.
Jeżeli pojawiają się u nas zmiany przypominające włókniaki, warto odwiedzić gabinet lekarza dermatologa. Włókniaki twarde wymagają bowiem niekiedy różnicowania z innymi zmianami skórnymi. Rozpoznanie można wówczas postawić z pomocą dermatoskopii. Lekarz zaproponuje również metody zabiegowe, które można wykorzystać do usuwania tego rodzaju zmian takie jak elektrokoagulacja, krioterapia, czy laseroterapia.
Czy można zapobiec powstawaniu włókniaków?
W wielu przypadkach tendencja do pojawiania się włókniaków wynika z podłoża genetycznego. Wówczas nie możemy istotnie wpłynąć na tempo i ilość pojawiających się włókniaków. Warto jednak dbać o utrzymywanie prawidłowej masy ciała, a także leczyć współistniejące schorzenia metaboliczne, w tym insulinooporność, hipercholesterolemię czy cukrzycę.
Włókniaki to niezwykle częste zmiany skórne u pacjentów pojawiających się w gabinecie lekarza dermatologa. Bardzo często wzbudzają niepokój, bowiem pacjenci utożsamiają je z groźniejszymi wykwitami chorobowymi. Poniżej znajdziemy odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania.
Czy włókniaki trzeba usuwać?
Włókniaki zarówno miękkie, jak i twarde są z zasady defektem natury estetycznej i nie ma konieczności ich usuwania. Nie są one bowiem zmianami złośliwymi. Jeśli jednak znajdują się w miejscu, gdzie są drażnione mechanicznie, to ich usunięcie może poprawić komfort życia pacjenta.
Czy włókniaki się rozsiewają?
Włókniaki nie są wywołane przez czynniki infekcyjne (na przykład wirusy, czy bakterie), co sprawia, że nie rozsiewają się na zasadzie nadkażenia nowych obszarów skóry. Jednak warto mieć świadomość, że z wiekiem ich ilość może się zwiększać. Nie ma to jednak wpływu sama obecność tych zmian. Nowe włókniaki mogą się pojawiać mimo regularnego usuwania tych wykwitów.
Czy włókniaki to HPV?
Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) nie odpowiada za pojawianie się na skórze zmian o typie włókniaków. Nie jest są to bowiem zmiany infekcyjne. Wirus brodawczaka ludzkiego odpowiada natomiast za pojawienie się między innymi brodawek wirusowych, a także kłykcin kończystych.
Czym się różni brodawka od włókniaka?
Pierwszą różnicą jest przyczyna pojawiania się zmian. W przypadku brodawek wirusowych, czynnikiem etiologicznym jest wspomniany już wirus brodawczaka ludzkiego. Włókniaki miękkie są uszypułowanymi tworami kolory skóry, natomiast brodawki wirusowe są grudkami o brodawkowatej powierzchni. Niekiedy mogą również przyjmować drzewkowaty wygląd. W rozpoznaniu pomocna może okazać się dermatoskopia.
Bibliografia
A. Owczarczyk-Saczonek, W. Placek, Włókniaki skóry jako objaw zaburzeń metabolicznych, Przegl Dermatol 2016, 103, 240–245,
L. Rudnicka i inni, Współczesna Dermatologia, PZWL, Warszawa 2022,
L. Bolognia i inni, Fourth Edition Dermatologia, Medipage, Warszawa 2022,
A. Szczeklik, Piotr Gajewski, Interna Szczeklika, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2020/2021.
Kolor i konsystencja stolca mogą wiele powiedzieć o pracy jelit, trzustki, a nawet o ogólnym stanie zdrowia. W tym artykule przyjrzymy się konkretnemu problemowi – żółtej biegunce. Wyjaśnimy, skąd się bierze, czy może być groźna i jak wygląda jej leczenie.
Żółta biegunka. Skąd charakterystyczny kolor stolca?
Na kolor i konsystencję stolca wpływają różne czynniki: czas pasażu jelitowego, dieta, przyjmowane leki, a także stan zdrowia. Żółta biegunka często świadczy o problemach z trawieniem żółci. W prawidłowych warunkach żółć jest rozkładana przez bakterie jelitowe, co nadaje stolcowi brązowe zabarwienie. Gdy ten proces zostaje zaburzony – np. przez zbyt szybki pasaż jelitowy lub brak odpowiedniej flory bakteryjnej – stolec może mieć jasny, żółtawy kolor.
Sposób odżywiania ma duży wpływ na wygląd stolca i występowanie żółtej biegunki. Do najczęstszych przyczyn dietetycznych należą:
dieta wysokotłuszczowa i zimne napoje – mogą zaburzać mikrobiotę i uszkadzać barierę jelitową,
nadmiar białka i przetworzone produkty – wpływają negatywnie na równowagę bakterii jelitowych, zwiększają ilość szkodliwych metabolitów i osłabiają śluzówkę jelit,
niedobór błonnika i produktów fermentowanych – prowadzi do zaburzeń mikroflory, co pogarsza konsystencję stolca i utrudnia prawidłowe trawienie,
alkohol – jeden z głównych czynników uszkadzających śluzówkę przewodu pokarmowego. Zarówno okazjonalne, jak i regularne picie zwiększa przepuszczalność jelit, zaburza ich motorykę, sprzyja stanom zapalnym i mikrouszkodzeniom błony śluzowej,
alkohole cukrowe (sorbitol, mannitol, ksylitol) – słabo wchłaniane w jelicie cienkim, mogą powodować biegunkę osmotyczną, często o żółtym zabarwieniu. Występują m.in. w gumach do żucia i słodyczach „bez cukru”.
Jasne, żółte biegunki a zaburzenia trawienia i wchłaniania
Żółta biegunka często wynika z zaburzeń trawienia i wchłaniania składników pokarmowych – zwłaszcza tłuszczów i węglowodanów.
W przypadku tłuszczów problemy mogą być związane z niewydolnością trzustki, celiakią, chorobami wątroby lub zaburzeniami wydzielania żółci. Jedną z częstszych przyczyn takich zaburzeń jest cholestaza – stan, w którym żółć nie odpływa prawidłowo z wątroby do jelit. Ponieważ żółć jest niezbędna do trawienia tłuszczów, jej niedobór powoduje ich gorsze wchłanianie, a stolec staje się jaśniejszy – często żółty lub nawet biały – i przyjmuje wodnistą konsystencję.
Z kolei problemy z trawieniem węglowodanów mogą wynikać z niedoboru enzymów, infekcji, uszkodzenia błony śluzowej jelit lub rozwiniętej nietolerancji pokarmowej. Niewchłonięte cukry trafiają do jelita grubego, gdzie są fermentowane przez bakterie. Powstające w tym procesie kwasy i gazy oraz zwiększony napływ wody do światła jelita prowadzą do biegunki – często o żółtym zabarwieniu. Dotyczy to m.in. nietolerancji laktozy, fruktozy, FODMAP-ów, glutenu czy białek mleka.
Żółta biegunka: inne przyczyny płynnego lub półpłynnego stolca
Poza zaburzeniami trawienia i nietolerancjami, żółta biegunka może mieć również inne źródła:
leki i suplementy – antybiotyki, metformina, środki przeczyszczające czy leki onkologiczne oraz niektóre suplementy, zwłaszcza zawierające magnez (np. w formie cytrynianu czy mleczanu),
zaburzenia czynnościowe jelit – zespół jelita drażliwego (IBS) z przewagą biegunki, zaburzona motoryka jelit i nadwrażliwość trzewna,
stres i napięcie psychiczne – przewlekły stres może nasilać stan zapalny w jelitach, osłabiać barierę jelitową i wpływać na skład mikrobiotę.
Żółta biegunka u dorosłego: kiedy jest niebezpieczna?
U dorosłych żółta biegunka zazwyczaj ma łagodny przebieg i ustępuje samoistnie. Jednak w następujących przypadkach może być niebezpieczna i wymagać konsultacji lekarskiej:
odwodnienie – szczególnie, gdy stolce są wodniste, nasilone, towarzyszy im osłabienie, suchość błon śluzowych czy spadek oddawania moczu,
krew lub śluz w stolcu – mogą być sygnałem infekcji, który wymaga dalszej diagnostyki,
gorączka i silny ból brzucha – mogą świadczyć o ostrej infekcji przewodu pokarmowego, wymagającej szybkiej oceny,
długotrwała biegunka – utrzymująca się ponad 14 dni,
objawy sepsy – takie jak przyspieszony oddech, osłabienie, zawroty głowy, senność – to alarmujące symptomy wskazujące na poważne zakażenie.
Jeśli pojawią się powyższe symptomy – nie zwlekaj z konsultacją lekarską. Dzięki temu można uniknąć powikłań i szybko postawić właściwą diagnozę.
Żółta biegunka u dziecka: kiedy jest niebezpieczna?
Do sytuacji wymagających pilnej konsultacji lekarskiej w przypadku biegunek u dzieci należą:
objawy odwodnienia: rzadkie oddawanie moczu, suchość ust, zapadnięte ciemiączko (u niemowląt), płacz bez łez, ospałość,
obecność krwi lub śluzu w stolcu,
wymioty, które uniemożliwiają nawodnienie doustne,
Wodnista, żółta biegunka – diagnostyka. Jakie badania wykonać?
Diagnostyka żółtej biegunki powinna zaczynać się od dokładnego wywiadu i oceny objawów towarzyszących. W zależności od nasilenia i czasu trwania dolegliwości, należy wykonać następujące badania:
badania obrazowe i specjalistyczne jak USG jamy brzusznej czy endoskopia jelita cienkiego lub grubego przy przewlekłych biegunkach.
W praktyce dobór badań zależy od długości trwania biegunki, ogólnego stanu pacjenta, wieku oraz występujących objawów towarzyszących. Nie zawsze konieczna jest pełna diagnostyka – przy łagodnych, krótkotrwałych biegunkach u zdrowych osób często wystarcza obserwacja i leczenie objawowe.
Jak leczyć żółtą biegunkę?
Leczenie żółtej biegunki zależy od przyczyny, jednak schemat postępowania zwykle obejmuje kilka kluczowych elementów:
nawodnienie i uzupełnianie elektrolitów – podstawowy krok w każdym przypadku. W lekkich postaciach stosuje się doustne płyny nawadniające, a przy odwodnieniu lub nasilonych objawach konieczne może być nawadnianie dożylne.
leczenie objawowe – w wybranych sytuacjach możliwe jest zastosowanie leków przeciwbiegunkowych, jednak z dużą ostrożnością. Nie powinny być stosowane przy podejrzeniu infekcji bakteryjnej, obecności krwi w stolcu czy gorączce.
probiotyki– przydatne zwłaszcza w biegunce infekcyjnej i poantybiotykowej. Najlepiej przebadane szczepy to Saccharomycesboulardii oraz Lactobacillusrhamnosus GG, które wykazują działanie skracające czas trwania biegunki i zmniejszające ryzyko jej przedłużenia.
leczenie przyczynowe – obejmuje eliminację nietolerowanych składników pokarmowych (np. laktozy, fruktozy, FODMAP), leczenie potwierdzonych zakażeń bakteryjnych lub pasożytniczych, suplementację enzymów trzustkowych w niewydolności trzustki oraz leczenie chorób wątroby i dróg żółciowych.
Ze względu na to, że sposób leczenia powinien być dostosowany do wieku pacjenta, nasilenia objawów, chorób współistniejących oraz wyników badań diagnostycznych, podejmowanie decyzji terapeutycznych wymaga konsultacji z lekarzem. Samodzielne leczenie, bez rozpoznania przyczyny, może opóźnić właściwą diagnozę i prowadzić do powikłań.
Żółta biegunka to objaw, który może wskazywać na zaburzenia trawienia tłuszczów lub węglowodanów, infekcje, nietolerancje pokarmowe, a także problemy z wątrobą, trzustką lub odpływem żółci.
Do częstych przyczyn żółtej biegunki należą: błędy dietetyczne (np. dieta wysokotłuszczowa, niedobór błonnika), infekcje, nietolerancje pokarmowe, przewlekły stres, leki (np. antybiotyki, metformina) oraz zaburzenia czynnościowe jelit (np. IBS).
U dorosłych i dzieci żółta biegunka zazwyczaj ma łagodny przebieg, ale może być niebezpieczna w przypadku objawów takich jak odwodnienie, gorączka, krew lub śluz w stolcu, silny ból brzucha, osłabienie czy długotrwałe utrzymywanie się objawów.
Diagnostyka powinna obejmować badania laboratoryjne (morfologia, CRP, elektrolity, próby wątrobowe, amylaza/lipaza, bilirubina), badania kału (posiew, pasożyty, kalprotektyna, tłuszcz), a w razie potrzeby testy nietolerancji lub badania obrazowe.
Leczenie opiera się na nawodnieniu, łagodzeniu objawów, a w uzasadnionych przypadkach – na leczeniu przyczynowym (np. eliminacja składników pokarmowych, antybiotykoterapia, leczenie chorób wątroby, trzustki lub jelit).
Postępowanie powinno być dostosowane indywidualnie – w zależności od wieku, stanu pacjenta i wyników badań – dlatego decyzje terapeutyczne należy podejmować w porozumieniu z lekarzem.
Savarino E, Functionalboweldisorders with diarrhoea: Clinicalguidelines of the United EuropeanGastroenterology and EuropeanSociety for Neurogastroenterology and Motility, UnitesEuropeanGastroenterologyJorunal, 2022, 10, s. 556-584
Schiller LR, ChronicDiarrhea: Diagnosis and Management, ClinicalGastroenterology and Hepatology, 2017, 15, s. 182-193
FordCK,NutritionConsiderations in Patients with FunctionalDiarrhea, CurrGastroenterol Rep, 2023, s. 198–203
Dionne JC, Diarrhea in the criticallyill: definitions, epidemiology, riskfactors and outcomes, CurrentOpinion in Critical Care, 2023, 29, s. 138-144
6. Giannattasio A, Management of children with prolongeddiarrhea, F1000Res., 2016, 23, s. 1-11
7. Przewlekła biegunka u dorosłych i dzieci. Możliwe przyczyny i diagnostyka (ost. dostęp: 12.07.2025).
