Morfina jest jednym z najstarszych i najlepiej poznanych leków o działaniu przeciwbólowym. Od momentu wyizolowania jej z opium na początku XIX wieku pozostaje podstawowym środkiem w leczeniu bólu o umiarkowanym i dużym nasileniu. Jej znaczenie kliniczne wykracza poza działanie analgetyczne. Morfina wpływa również na komponentę emocjonalną bólu, łagodząc duszność i niepokój. Czyni ją to jednym z kluczowych narzędzi w medycynie paliatywnej oraz intensywnej terapii. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie aktualnej wiedzy dotyczącej morfiny, jej budowy, mechanizmu działania, wskazań klinicznych, potencjalnych skutków ubocznych oraz zasad jej bezpiecznego stosowania w praktyce medycznej.
Z tego artykułu dowiesz się, że: >> morfina to naturalny alkaloid opium, który od dwóch stuleci stanowi podstawę leczenia bólu, >> działa poprzez hamowanie przewodzenia impulsów bólowych w ośrodkowym układzie nerwowym, >> stosowana jest m.in. w bólu nowotworowym, pooperacyjnym, pourazowym i w duszności, >> różni się od fentanylu siłą, czasem działania i zakresem zastosowań, >> jej działania niepożądane – od zaparć po depresję oddechową – wymagają profilaktyki i kontroli, >> przy prawidłowym stosowaniu morfina nie musi oznaczać uzależnienia, lecz ulgę i poprawę jakości życia.
Morfina to naturalny alkaloid opium, wyizolowany z maku lekarskiego (Papaver somniferum). Nazwę zawdzięcza Morfeuszowi, greckiemu bogowi snu, co doskonale oddaje jej działanie uspokajające i przeciwbólowe.
Współcześnie występuje w postaci siarczanu lub chlorowodorku morfiny i może być stosowana w różnych postaciach: doustnej (tabletki i kapsułki o natychmiastowym lub przedłużonym działaniu), pozajelitowej (iniekcje dożylne lub podskórne), a także w formie kropli lub czopków. W praktyce klinicznej morfina jest „punktem odniesienia” dla innych leków przeciwbólowych – jej siłę działania przyjmuje się jako jednostkę miary skuteczności pozostałych opioidów. To właśnie względem niej określa się tzw. ekwiwalent morfinowy, ułatwiający dobór dawek podczas rotacji leków.
Z racji swojego działania, morfina podlega ścisłemu nadzorowi. W Polsce może być przepisywana jedynie na tzw. receptę narkotyczną (RPW).
Jak działa morfina?
Morfina działa poprzez pobudzenie receptorów opioidowych, głównie typu μ (mi). Znajdują się one w mózgu, rdzeniu kręgowym i narządach obwodowych. Ich aktywacja prowadzi do zahamowania przewodzenia bodźców bólowych i modyfikacji sposobu, w jaki mózg postrzega ból.
W rezultacie pacjent nie tylko odczuwa mniejszy ból, ale też lepiej go toleruje – maleje napięcie, stres i lęk. Morfina wpływa więc na fizyczny i emocjonalny wymiar bólu, co ma ogromne znaczenie w opiece nad pacjentami z chorobą nowotworową czy bólem przewlekłym.
Oprócz działania przeciwbólowego, morfina wykazuje także efekt uspokajający, przeciwkaszlowy i przeciwlękowy. W określonych sytuacjach klinicznych (np. w duszności terminalnej) poprawia komfort oddychania, zmniejszając subiektywne poczucie „braku powietrza”.
Kiedy podaje się morfinę?
Morfina stosowana jest głównie w leczeniu bólu silnego, który nie ustępuje po zastosowaniu słabszych leków, takich jak paracetamol czy niesteroidowe leki przeciwzapalne.
Najczęstsze wskazania to:
ból nowotworowy,
ból pooperacyjny i pourazowy,
zawał mięśnia sercowego, w celu złagodzenia bólu i lęku (szczególnie gdy inne metody są nieskuteczne),
Coraz częściej wykorzystuje się również miejscowe preparaty morfiny, stosowane bezpośrednio na rany lub owrzodzenia nowotworowe. Nie są to jednak zarejestrowane gotowe preparaty, lecz sporządzane indywidualnie w postaci receptury aptecznej. Dzięki temu można uzyskać efekt przeciwbólowy bez narażania organizmu na działanie ogólnoustrojowe leku.
Morfina a fentanyl – czym się różnią?
Choć morfina i fentanyl należą do tej samej grupy leków, różnią się siłą, szybkością działania i zastosowaniem. Morfina jest lekiem naturalnym i działa umiarkowanie długo – zazwyczaj od 4 do 6 godzin. Jej działanie rozwija się wolniej, ale jest przewidywalne i stabilne, co ma znaczenie w terapii przewlekłej. Fentanyl to z kolei opioid syntetyczny, nawet 50–100 razy silniejszy od morfiny. Działa szybciej i krócej, dlatego lepiej sprawdza się w sytuacjach, gdy potrzebny jest natychmiastowy efekt – np. podczas znieczulenia, w opiece przedszpitalnej czy leczeniu bólu przebijającego.
Co istotne, morfina nie występuje w formie przezskórnej (transdermalnej), natomiast fentanyl jest jednym z nielicznych opioidów, które można podawać w postaci plastrów. Zapewniają one stałe, kontrolowane uwalnianie leku i są wygodnym rozwiązaniem w leczeniu bólu, zwłaszcza u pacjentów mających trudności z połykaniem.
W codziennej praktyce klinicznej morfina jest preferowana w terapii długoterminowej, natomiast fentanyl – w kontrolowaniu krótkotrwałych epizodów bólu. Wybór między nimi zależy od stanu chorego, drogi podania i charakteru bólu.
Czy wiesz, że? Choć fentanyl i morfina działają na te same receptory, ich „podpis bólowy” w mózgu jest inny? Badania obrazowe (fMRI) pokazują, że morfina silniej wpływa na obszary odpowiedzialne za emocjonalny aspekt bólu, natomiast fentanyl skuteczniej tłumi jego komponent sensoryczny. To tłumaczy, dlaczego pacjenci opisują ich działanie jako „inne” – mimo pozornie podobnego efektu przeciwbólowego.
Skutki uboczne stosowania morfiny
Morfina, mimo swojej skuteczności, może powodować działania niepożądane. Najczęstsze z nich to:
Najpoważniejszym, choć rzadkim powikłaniem jest depresja oddechowa, czyli nadmierne spowolnienie oddechu, wymagające natychmiastowej interwencji medycznej.
Przy długotrwałym stosowaniu może pojawić się również tzw. hiperalgezja opioidowa, czyli paradoksalne zwiększenie wrażliwości na ból.
Ponadto, w przypadku nagłego odstawienia morfiny po dłuższym stosowaniu, może wystąpić zespół abstynencyjny (odstawienny), objawiający się niepokojem, bólami mięśni, potliwością, biegunką oraz tachykardią.
Czy morfina uzależnia?
Morfina może powodować uzależnienie, zwłaszcza gdy jest przyjmowana niezgodnie z zaleceniami lub w celach pozamedycznych. Jej działanie euforyzujące wynika z wpływu na ośrodki nagrody w mózgu podobnie jak w przypadku innych substancji psychoaktywnych. Efekt ten jest najsilniejszy przy szybkim wzroście stężenia leku, np. po podaniu dożylnym.
W leczeniu bólu ryzyko uzależnienia jest jednak niewielkie. U pacjentów przyjmujących lek pod kontrolą lekarza rozwija się zwykle zależność fizyczna, czyli naturalna adaptacja organizmu do obecności substancji, a nie uzależnienie psychiczne. W razie potrzeby odstawienia morfiny dawkę zmniejsza się stopniowo, aby uniknąć objawów abstynencji.
Morfina a bezpieczeństwo pacjenta
Bezpieczna terapia morfiną opiera się na kilku zasadach:
stosowaniu najmniejszej skutecznej dawki,
regularnej ocenie skuteczności i działań niepożądanych,
powolnym odstawianiu leku, aby uniknąć objawów odstawienia,
ostrożności u osób starszych i z niewydolnością nerek,
unikaniu stosowania morfiny z alkoholem i innymi lekami uspokajającymi.
W Polsce stosowanie opioidów, w tym morfiny, jest dokładnie regulowane przepisami prawa. Każdy przypadek terapii wymaga dokumentacji i nadzoru, co ma chronić pacjenta przed nadużyciem i powikłaniami.
Diagnostyka i kontrola terapii opioidowej
Opioidoterapia wymaga regularnej oceny skuteczności i tolerancji leczenia. Należy dobierać najmniejszą skuteczną dawkę leku. W pierwszych tygodniach po włączeniu morfiny zaleca się wizyty kontrolne co 1–2 tygodnie, a następnie w zależności od stabilności stanu pacjenta. W celu monitorowania skuteczności leczenia stosuje się m.im. skale oceny bólu (np. VAS, NRS).
Lekarz monitoruje nie tylko poziom bólu, ale również jakość snu, nastrój, apetyt i funkcjonowanie w codziennym życiu. Dzięki temu możliwa jest optymalizacja dawki lub w razie potrzeby tzw. rotacja opioidowa, czyli zamiana morfiny na inny lek o podobnym działaniu. W niektórych sytuacjach pomocne jest także oznaczenie stężenia morfiny w surowicy, np. w celu oceny, czy poziom leku mieści się w zakresie terapeutycznym, a także przy podejrzeniu interakcji lekowych lub zaburzeń metabolizmu. Nie jest to jednak badanie rutynowo zalecane.
Celem terapii nie jest całkowite zniesienie bólu, lecz osiągnięcie takiego poziomu jego kontroli, który pozwala pacjentowi zachować aktywność i poczucie komfortu.
Morfina od ponad 200 lat pozostaje jednym z filarów leczenia bólu. Jej działanie jest dobrze poznane, skuteczne i przewidywalne, a przy właściwym stosowaniu bezpieczne. To nie lek, którego należy się obawiać, lecz narzędzie, które pozwala pacjentom odzyskać komfort życia. Współczesna medycyna nie dąży do całkowitego wyeliminowania bólu za wszelką cenę, ale do jego racjonalnej kontroli. Morfina w tym procesie pozostaje jednym z najważniejszych i najbardziej humanitarnych osiągnięć farmakoterapii.
Opieka merytoryczna: lek. Maria Wydra
Bibliografia
Murphy PB., Patel P., Barrett MJ. Morphine. [Updated 2025 Mar 27]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK526115/.
Raspopin YS., Shifman EM., Feoktistova DA. History and prospects for the use of morphine in clinical practice: literature review. Regional Anesthesia and Acute Pain Management. 2024.Vol.18. N.1.p.33-40.
Nosek K., Leppert W.., Puchała Ł, Łoń K. Efficacy and Safety of Topical Morphine: A Narrative Review. Pharmaceutics. 2022 Jul 19;14(7):1499.
Listos J., Łupina M., Talarek S. et al.Mechanisms Involved in Morphine Addiction: An Overview. Int J Mol Sci. 2019 Sep 3;20(17):4302.
Fleischman RJ., Frazer DG., Daya M., Jui J., Newgard CD. Effectiveness and safety of fentanyl compared with morphine for out-of-hospital analgesia. Prehosp Emerg Care. 2010 Apr-Jun;14(2):167-75.
Uczulenie na twarzy może mieć różne przyczyny, dlatego bardzo ważne jest postawienie prawidłowej diagnozy. Pozwala ona zastosować odpowiednie działania, których celem jest złagodzenie objawów.
Z tego artykułu dowiesz się: >> jak wygląda alergia na twarzy? >> jakie są jej przyczyny? >> jak można złagodzić objawy uczulenia na twarzy? >> czy domowe sposoby są skuteczne w łagodzeniu alergii na twarzy?
Ten artykuł pomoże Ci dobrać odpowiednią pielęgnację, a także zrozumieć, co powoduje uczulenie. Dzięki temu łatwiej będzie Ci unikać potencjalnych alergenów.
Objawy reakcji alergicznej na twarzy: jak wygląda uczulenie?
Skóra stanowi barierę ochronną przed czynnikami termicznymi, fizycznymi, chemicznymi i mechanicznymi. Kiedy bariera naskórkowa jest naruszona, pojawia się suchość, szorstkość i odwodnienie. Staje się również bardziej podatna na wszelkiego rodzaju reakcje alergiczne. Mogą mieć one różnego rodzaju przyczyny, jak i również objawy.
Uczulenie na twarzy to nadmierna odpowiedź układu immunologicznego na kontakt z konkretnym czynnikiem, który u innych osób nie wywołuje objawów. Najczęściej charakteryzuje się:
zaczerwienieniem,
świądem,
pieczeniem,
obrzękiem,
zmianami skórnymi, takimi jak pęcherze czy bąble.
Skóra jest podrażniona, szorstka w dotyku. Może silnie reagować w kontakcie z różnymi czynnikami, np. detergentami, gorącą wodą czy kosmetykami.
Alergia na twarzy może obejmować nie tylko skórę, ale również okolice oczu i ust. Towarzyszy jej obrzęk powiek, łzawienie i zaczerwienienie spojówek. Może pojawić się obrzęk w obrębie czerwieni wargowej , który często wymaga pilnej interwencji lekarskiej, ponieważ może być objawem wstrząsu anafilaktycznego, zwłaszcza jeśli opuchlizna obejmuje także język i gardło. Silna reakcja alergiczna na twarzy wymaga konsultacji lekarskiej.
Reakcja alergiczna czy uczulenie na twarzy może mieć różne przyczyny. Nie istnieje jeden czynnik, który wywołuje dolegliwości. Co więcej, u każdego mogą być one bardziej lub mniej nasilone, o czym warto pamiętać. Pokrzywka na twarzy, zaczerwienienie czy świąd mogą wynikać z uwarunkowań genetycznych, a także z nieprawidłowej reakcji skóry na alergeny. Dolegliwości związane z uczuleniem na twarzy mogą wywoływać:
Diagnostyka alergii na twarzy: jakie badania wykonać?
Alergia na twarzy wymaga kompleksowej diagnostyki, która opiera się zarówno na wywiadzie lekarskim, jak i różnego rodzaju badaniach oraz testach. Wykonywane są:
testy skórne (naskórkowe testy płatkowe, testy punktowe) – pomagają wykryć lub potwierdzić uczulenie na dany alergen,
badania z krwi – stężenie IgE całkowitego, oznaczenie IgE swoistych, , morfologia krwi obwodowej z rozmazem,
Testy na alergeny można również wykonać z krwi, dlatego o metodzie decyduje lekarz kierujący.
Uczulenie na twarzy: czym złagodzić?
Zaczerwieniona, swędząca, silnie przesuszona i szorstka skóra potrzebuje odpowiedniego wsparcia. Czym złagodzić uczulenie na twarzy? Przede wszystkim warto zadbać o barierę hydrolipidową skóry, stosując kosmetyki przeznaczone do pielęgnacji skóry alergicznej i wrażliwej. W swoim składzie zawierają m.in. ceramidy, masło shea, panthenol, alantoinę czy glicerynę. Mają one właściwości nawilżające i kojące, dzięki czemu wspierają regenerację skóry.
Jak złagodzić domowymi sposobami reakcję alergiczną na twarzy?
Uczulenie na twarzy, w tym czerwone plamy, można złagodzić stosując delikatne dermokosmetyki dostępne w aptekach bez recepty. Warto wybierać te, które zawierają w swoim składzie substancje działające przeciwświądowo i przeciwzapalnie (na przykład polidokanol, czy ektoina).
Uczulenie na twarzy: odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Pokrzywka na twarzy jest nie tylko problemem natury estetycznej, ale również może świadczyć o chorobie skóry. Poznaj odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania.
Co najbardziej uczula na twarzy?
Uczulenie na twarzy kaszka najczęściej pojawia się w wyniku nieprawidłowej pielęgnacji. Niedokładnie zmywany makijaż, stosowanie zbyt silnych kosmetyków czy mocne tarcie skóry może prowadzić do naruszenia bariery hydrolipidowej i zwiększyć jej podatność na czynniki alergizujące.
Po jakim czasie znika alergia z twarzy?
Czas trwania alergii na twarzy jest kwestią indywidualną i zależy od nasilenia objawów, czynnika wywołującego i osobistych predyspozycji. Zmiany na skórze mogą zniknąć zarówno po kilku godzinach, jak i kilku dniach. W niektórych przypadkach uczulenie na twarzy może utrzymywać się nawet kilka tygodni i wymagać włączenia odpowiedniego leczenia.
Jak szybko pozbyć się uczulenia na twarzy?
Skutecznym sposobem jest wyeliminowanie czynnika, który wywołuje alergię na twarzy. Pomocne może być również stosowanie delikatnych, hipoalergicznych kosmetyków, a także wprowadzenie do pielęgnacji składników nawilżających i kojących. U niektórych pomocne będzie stosowanie leków przeciwhistaminowych, jednak przed ich wprowadzeniem warto zasięgnąć porady lekarskiej.
Uczulenie na twarzy: podsumowanie
Uczulenie na twarzy może mieć różne przyczyny.
Należy znaleźć czynnik wywołujący reakcje alergiczne i wyeliminować go.
Najczęstszymi objawami uczulenia na twarzy są zaczerwienienie, świąd i pieczenie.
Silna reakcja alergiczna na twarzy, której towarzyszy obrzęk, powinna być pilnie skonsultowana z lekarzem.
Opieka merytoryczna: lek. Katarzyna Banaszczyk
Bibliografia
Standardy w alergologii. Stanowiska panelów eksperckich Polskiego Towarzystwa Alergologicznego, pod red. prof. Dr. Hab. J. Kruszewskiego, Termedia, Poznań 2019.
Bulanda M. i inni, Narastający problem alergii kontaktowej i alergicznego kontaktowego zapalenia skóry u dzieci i dorosłych „Przegląd Lekarski” 2018/75/05; 251-256.
Narbutt J., Choroby alergiczne skóry w praktyce lekarza rodzinnego, Wydawnictwo Edra Urban & Partner, Wrocław 2021.
Karczewska J. i inni, Alergia pokarmowa a atopowe zapalenie skóry. Aktualne poglądy i opinie „Alergia Astma Immunologia” 2019, 24 (4): 156-163.
Rozmaryn to jedna z tych roślin, które od tysięcy lat cenione są zarówno w kuchni, jak i w medycynie naturalnej. Bogaty w związki bioaktywne, wyróżnia się intensywnym aromatem i szerokim wachlarzem właściwości prozdrowotnych – od wspierania trawienia, po wpływ na układ oddechowy czy nerki.
W tym artykule poznasz najważniejsze korzyści, ale także zasady bezpiecznego stosowania rozmarynu. Jeśli chcesz świadomie sięgać po zioła i wykorzystywać ich działanie w codziennym życiu, polecamy przeczytać ten artykuł.
Z tego artykułu dowiesz się: >> czym jest rozmaryn, skąd pochodzi i jakie związki bioaktywne decydują o jego właściwościach, >> jak rozmaryn może wspierać organizm podczas przeziębienia i infekcji, >> jaki wpływ ma na układ pokarmowy – w tym żółć, mikrobiotę i dolegliwości trawienne, >> co pokazują badania dotyczące jego działania ochronnego na nerki, >> jakie dodatkowe korzyści może dawać – m.in. przy bolesnych miesiączkach, problemach ze snem czy w obszarze zdrowia seksualnego, >> jakie skutki uboczne mogą pojawić się przy nadmiernym stosowaniu i kto powinien zachować szczególną ostrożność, >> jak stosować rozmaryn w diecie, kuchni, aromaterapii i domowych naparach, aby czerpać z niego maksimum korzyści i jednocześnie dbać o bezpieczeństwo.
Rozmaryn lekarski to wiecznie zielony krzew z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae), który w stanie naturalnym rośnie w rejonach Morza Śródziemnego i może dorastać nawet do ok. 2 m wysokości, tworząc suche, twardolistne zarośla (makia).
W polskich warunkach najczęściej uprawiany jest jako roślina doniczkowa. Roślina jest bogata w liczne związki biologicznie aktywne – m.in. flawonoidy, garbniki, saponiny, żywice, gorycze oraz ok. 2 % olejku eterycznego (w którym przeważają m.in. 1,8-cyneol i borneol) – co daje jej mocny sosnowo-korzenny, żywiczny aromat i silny smak.
Rozmaryn w kuchni używany jest jako przyprawa m.in. do:
drobiu,
ryb,
pieczeni z baraniny czy dziczyzny,
potraw z pomidorami i bakłażanem,
marynat octowych i olejowych.
W żywności pełni także rolę konserwantu i przeciwutleniacza – np. ekstrakty z rozmarynu wykazują wysoką aktywność przeciwdrobnoustrojową i antyoksydacyjną. Powyższe cechy sprawiają, że rozmaryn ma szerokie zastosowanie zarówno kulinarne, jak i lecznicze.
Właściwości lecznicze rozmarynu przy przeziębieniu
Choć konkretne badania na ludziach dotyczące samego przeziębienia są ograniczone, dostępne dane wskazują na kilka mechanizmów, które mogą wspierać organizm w przebiegu infekcji górnych dróg oddechowych:
działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne – składniki obecne w rozmarynie, takie jak kwas rozmarynowy, karnozol, karnozyna czy inne diterpeny fenolowe, hamują produkcję cytokin prozapalnych i zwiększają aktywność enzymów antyoksydacyjnych. Dzięki temu mogą łagodzić stan zapalny towarzyszący infekcjom dróg oddechowych.
zastosowanie tradycyjne – w etnobotanice rozmaryn bywał stosowany jako „domowe remedium” na kaszel, ból gardła i katar. Wykorzystywano napary z liści lub inhalacje z dodatkiem olejku eterycznego, co mogło ułatwiać oddychanie i łagodzić podrażnienia błon śluzowych.
Dodatkowo, ze względu na swoje właściwości antybakteryjne i przeciwgrzybicze, rozmaryn może wspierać odporność poprzez hamowanie rozwoju patogenów, które sprzyjają wtórnym zakażeniom podczas przeziębienia.
Rozmaryn od dawna bywa używany w tradycyjnej medycynie jako środek wspomagający trawienie.
Ma działanie żółciopędne i rozkurczowe. Uważa się, że rozmaryn poprawia wydzielanie żółci i stymuluje jej przepływ w przewodzie pokarmowym. Działa także rozkurczowo na mięśniówkę gładką przewodu pokarmowego, co może tłumaczyć jego stosowanie przy uczuciu pełności, wzdęciach i niestrawności.
Nowoczesne badania wskazują, że składniki rozmarynu:
mogą wpływać na regulację hormonów trawiennych, takich jak GLP-1,
modyfikują skład mikrobioty jelitowej, co wpływa korzystnie na procesy trawienne i metabolizm,
W efekcie rozmaryn może być użyteczny jako składnik wspierający trawienie, zwłaszcza przy dolegliwościach takich jak wzdęcia, uczucie pełności lub lekkie zaburzenia żołądkowo-jelitowe.
Wpływ rozmarynu na pracę nerek
Dane dotyczące wpływu rozmarynu na nerki pochodzą głównie z badań na zwierzętach i są obiecujące, choć należy podkreślić, że nie są to badania kliniczne u ludzi.
Badania na szczurach wykazały, że etanolowy ekstrakt z rozmarynu zmniejszał stres oksydacyjny i uszkodzenia histologiczne nerek po toksycznych interwencjach, poprawiał parametry biochemiczne (m.in. poziomy kreatyniny i mocznika) w porównaniu z grupą kontrolną.
W modelach niedokrwienia-reperfuzji nerek podawanie ekstraktu z rozmarynu skutkowało poprawą funkcji nerek i struktur nerkowych – choć w przypadku samego olejku eterycznego efekty funkcjonalne były mniej jednoznaczne.
Przeglądy podkreślają, że rozmaryn (jako ekstrakt bogaty w związki fenolowe jak karnozol, karnozyna) może być traktowany jako potencjalny środek wspomagający ochronę nerek („nephroprotective”), ale podkreślają brak dużych badań klinicznych u ludzi.
Zatem można stwierdzić, że rozmaryn ma potencjał ochronny dla nerek – szczególnie w warunkach uszkodzeń lub obciążenia – ale obecny stan wiedzy wymaga ostrożności w wnioskach.
Istnieją już badania kliniczne wskazujące, że rozmaryn może być pomocny w przypadku bolesnych miesiączek (pierwotna dysmenorrhea):
w randomizowanym badaniu kapsułek z rozmarynem porównanych z mefenamikiem (lek przeciwbólowy) zaobserwowano, że kapsułki z rozmarynem zmniejszały krwawienie menstruacyjne i nasilenie bólu miesiączkowego tak samo skutecznie jak mefenamik.
w innej pracy inhalacja olejkiem eterycznym rozmarynu również przyczyniła się do zmniejszenia objawów dysmenorrhea u studentek.
Przypuszczalny mechanizm działania przeciwzapalnego i przeciwbólowego składników rozmarynu sprawia, że może zmniejszać skurcze macicy i produkcję prostaglandyn powodujących ból.
Choć dane są bardziej ograniczone niż w innych zastosowaniach, rozmaryn bywa wymieniany w literaturze jako potencjalny wspomagacz funkcji seksualnych.
W opracowaniu o olejkach eterycznych jako wsparciu dla zaburzeń erekcji wskazano, że chociaż brak jest bezpośrednich, dużych badań u ludzi dla rozmarynu, to jego działanie antyoksydacyjne i redukujące stres może pośrednio wspierać zdrowie seksualne mężczyzn.
Ciekawostka: Badania na zwierzętach wykazały, że rozmaryn może wpływać na parametry nasienia i poziom testosteronu u samców owiec przy suplementacji olejkiem.
Rozmaryn – skutki uboczne stosowania rośliny
Choć rozmaryn jest generalnie bezpieczny przy rozsądnym stosowaniu, warto znać możliwe skutki uboczne:
w badaniach na zwierzętach (szczury) przy wysokich dawkach ekstraktu rozmarynu stwierdzono spadek motoryki plemników, obniżenie poziomu testosteronu i zwiększoną liczbę reabsorpcji płodów. To sugeruje potencjalne działanie anty-płodnościowe lub toksyczne przy bardzo dużych dawkach.
podczas aromaterapii i podawania olejku mogą wystąpić reakcje skórne lub alergiczne, szczególnie u osób wrażliwych.
przy bardzo intensywnym użyciu olejku eterycznego możliwe są efekty drażniące błony śluzowe lub układ oddechowy, choć występuje to rzadko przy normalnym stosowaniu.
W praktyce dawkowanie powinno być umiarkowane, należy unikać bardzo wysokich dawek lub długotrwałego stosowania bez przerwy.
Czy istnieją przeciwskazania do stosowania rozmarynu?
Tak, mimo że rozmaryn jest stosunkowo bezpieczny, istnieją pewne stany, w których trzeba zachować ostrożność lub skonsultować jego stosowanie z lekarzem:
ciąża i karmienie piersią – ze względu na działanie możliwej stymulacji mięśniówki gładkiej i brak dużych badań u kobiet ciężarnych, zaleca się ostrożność lub unikanie dużych dawek rozmarynu w czasie ciąży.
choroby wątroby lub nerek – choć nie ma jednoznacznych danych, przy chorobach tych narządów warto zasięgnąć opinii lekarza, ponieważ metabolizm związków ziołowych może być zmieniony.
przyjmowanie leków – rozmaryn (zwłaszcza w formie dużych dawek) może potencjalnie wpływać na metabolizm leków np. leków przeciwzakrzepowych, przeciwcukrzycowych, więc warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.
zastosowanie u dzieci – w przypadku bardzo małych dzieci lub niemowląt lepiej unikać stosowania olejków eterycznych z rozmarynu bez nadzoru specjalisty.
Możliwe reakcje alergiczne przy stosowaniu rozmarynu
Wypryski skórne lub pokrzywka po kontakcie z olejkiem lub naparem – szczególnie u osób wrażliwych na rośliny z rodziny jasnotowatych.
Objawy ze strony układu oddechowego np. kichanie, kaszel, duszność – przy inhalacji olejku eterycznego lub silnym aromacie, zwłaszcza u osób z astmą.
Reakcje ze strony przewodu pokarmowego np. dolegliwości żołądkowe, gdy jest spożywany w bardzo dużych ilościach.
Zastosowanie rozmarynu w diecie – zasady i rekomendacje
Rozmaryn można stosować zarówno w formie świeżych lub suszonych liści jako przyprawę (np. do drobiu, ryb, dziczyzny, warzyw, marynat).
Jako dodatek do olejów lub marynat – może zwiększać trwałość produktów mięsnych dzięki właściwościom antyoksydacyjnym i przeciwbakteryjnym.
W formie herbaty lub naparu – 1-2 g suszonych liści (lub ½–1 łyżeczki) zaparzonych jak herbata, np. po posiłku w celu wsparcia trawienia.
W aromaterapii – kilka kropel olejku eterycznego rozmarynowego rozcieńczonych w oleju nośnikowym (np. oliwa z oliwek) i zastosowanych jako masaż lub inhalacja; z zachowaniem ostrożności (nie stosować niezmienionego olejku na skórę, u dzieci, w ciąży bez konsultacji).
Rekomendacja – warto stosować rozmaryn jako część zrównoważonej diety i zdrowego stylu życia – nie jako jedyny środek „na wszystko”.
Uwaga: Przy stosowaniu w celach leczniczych warto zachować przerwy, ograniczyć dawkę i monitorować reakcję organizmu – zwłaszcza jeśli wcześniej nie stosowano rozmarynu w większych ilościach.
Czy można stosować rozmaryn w ciąży?
W niewielkich ilościach kulinarnych, tak. Natomiast większe dawki, olejek eteryczny i suplementy z rozmarynem nie są zalecane w ciąży, ponieważ mogą wpływać na mięśniówkę gładką i nie zostały dobrze przebadane pod kątem bezpieczeństwa.
Na co działa rozmaryn?
Rozmaryn działa przede wszystkim przeciwzapalnie, antyoksydacyjnie, żółciopędnie i rozkurczowo. Może wspierać trawienie, odporność, koncentrację, a także łagodzić objawy stresu i zmęczenia.
Rozmaryn może pomagać przy przeziębieniu, niestrawności, wzdęciach, bolesnych miesiączkach, problemach ze snem oraz jako wsparcie dla pracy nerek i funkcji poznawczych. Może też poprawiać krążenie i mieć działanie antybakteryjne.
Zakończenie
Rozmaryn to zioło o niezwykle szerokim spektrum działania, które może wspierać trawienie, łagodzić napięcie i wspomagać pracę organizmu na wielu poziomach. Aby korzystać z jego właściwości mądrze i bezpiecznie, warto obserwować reakcje swojego ciała i w razie potrzeby wykonać podstawowe badania, które pomogą dobrać najlepszy sposób jego stosowania.
Bibliografia
Andrade, J. M., Faustino, C., Garcia, C., Ladeiras, D., Reis, C. P., & Rijo, P. (2018). Rosmarinus officinalis L.: An update review of its phytochemistry and biological activity. Phytochemistry Reviews,
Borges, R. S., Ortiz, B. L. S., Pereira, A. C. M., Keita, H., & Carvalho, J. C. T. (2019). Rosmarinus officinalis essential oil: A review of its phytochemistry, anti-inflammatory activity, and mechanisms of action involved. Journal of Ethnopharmacology, 229
Veenstra, J. P., & Johnson, J. J. (2021). Rosemary (Salvia rosmarinus): Health-promoting benefits and food preservative properties. Phytochemistry Reviews,
Gonçalves, C., Fernandes, D., Silva, I., & Mateus, V. (2022). Potential anti-inflammatory effect of Rosmarinus officinalis in preclinical in vivo models of inflammation. International Journal of Molecular Sciences,
Rahbardar, M. G., & Hosseinzadeh, H. (2020). Therapeutic effects of rosemary (Rosmarinus officinalis L.) and its active constituents on nervous system disorders. Iranian Journal of Basic Medical Sciences
Dieta wegańska zyskuje popularność zarówno wśród osób, które chcą zadbać o zdrowie, jak i tych, którym zależy na etycznych wyborach żywieniowych. W artykule poznasz najważniejsze zasady jej komponowania, potencjalne korzyści oraz sytuacje, w których weganizm nie jest optymalnym wyborem. Dowiesz się również, jakie badania warto wykonywać regularnie oraz kiedy suplementacja jest niezbędna. Zapoznaj się z artykułem, jeśli chcesz świadomie i bezpiecznie przejść na dietę wegańską.
Najważniejsze informacje, które poznasz w tym artykule: >> na czym polega dieta wegańska i kto może ją stosować, >> jakie są przeciwwskazania oraz kiedy dieta roślinna może pogłębiać dolegliwości zdrowotne, >> jak prawidłowo bilansować posiłki, by uniknąć niedoborów, >> jakie produkty stanowią kluczowe źródła białka, tłuszczów, węglowodanów, wapnia, żelaza, cynku, jodu, selenu i witamin, >> które składniki wymagają suplementacji na diecie wegańskiej i w jakich sytuacjach, >> jakie badania należy wykonywać profilaktycznie, >> czym różni się dieta wegańska od wegetariańskiej, >> otrzymasz przykładowy zbilansowany jadłospis wegański.
Dieta wegańska charakteryzuje się wyłącznym spożywaniem produktów, które pochodzą z roślin. Jest to model żywienia, który eliminuje wszelkie składniki pochodzenia zwierzęcego. Weganizm opiera się przede wszystkim na:
warzywach,
nasionach roślin strączkowych,
owocach,
orzechach i pestkach,
produktach zbożowych,
olejach roślinnych.
Dozwolone jest również spożywanie grzybów i produktów pochodzenia mikrobiologicznego.
Kto może przejść na dietę wegańską?
Zgodnie z zaleceniami Amerykańskiej Akademii Żywienia i Dietetyki, diety wegetariańskie, w tym również wegańskie, jeśli są odpowiednio skomponowane, mogą być stosowane na każdym etapie życia. Takie plany żywieniowe mogą być również prowadzone podczas ciąży i laktacji, jeśli są zaplanowane z dbałością o dostarczenie zwiększonej podaży kalorii, składników mineralnych i witamin niezbędnych w tym czasie.
Ponadto, stosowanie diety wegetariańskiej i innych diet roślinnych może przyczynić się do zapobiegania oraz wsparcia leczenia niektórych schorzeń, jak na przykład choroby sercowo-naczyniowe, otyłość czy cukrzyca typu 2. Dlatego również te grupy osób mogą rozważać stosowanie diety wegańskiej.
Niektóre choroby przewodu pokarmowego mogą stanowić przeciwskazanie do stosowania diety wegańskiej. Osoby borykające się z przerostami w jelicie cienkim – SIBO i IMO oraz pacjenci z zespołem jelita drażliwego w trakcie stosowania diety low FODMAP nie mogą korzystać z większości nasion roślin strączkowych (dozwolona jest jedynie ciecierzyca z puszki w ograniczonej ilości).
Również osoby w trakcie zaostrzenia chorób zapalnych jelit, zapalenia błony śluzowej żołądka, leczenia infekcji Helicobacter pylori, czy choroby wrzodowej żołądka nie powinny stosować produktów wzdymających takich jak strączki.
Konieczność ograniczenia nasion roślin strączkowych u tych grup pacjentów utrudnia dostarczenie odpowiedniej ilości białka na diecie wegańskiej, dlatego w tych przypadkach warto rozważyć zastosowanie diety wegetariańskiej. Jeśli nie jest to możliwe, konieczna jest konsultacja z dietetykiem w celu uniknięcia niedożywienia białkowego.
Jak już wiemy, dobrze zbilansowana dieta wegańska może być korzystna dla zdrowia. Przyjrzymy się teraz, jakie są prawidłowe zasady bilansowania posiłków:
¼ porcji powinno stanowić źródło białka – niezbędny składnik budulcowy w organizmie człowieka,
Co konkretnie może być źródłem podstawowych składników zbilansowanego posiłku na diecie wegańskiej?
Źródła białka – rośliny strączkowe (np. ciecierzyca, soczewica, groch, bób, soja, fasola) lub produkty ich fermentacji, (np. tofu, tempeh, jogurt sojowy), odżywki białkowe wegańskie (np. sojowa, konopna, ryżowa),
Źródła węglowodanów złożonych – gruboziarniste kasze (np. pęczak), ryż dziki, makaron razowy, razowe pieczywo, płatki owsiane górskie, otręby, schłodzone po ugotowaniu ziemniaki i bataty,
Źródła błonnika pokarmowego – w kontekście komponowania zbilansowanego posiłku to głównie warzywa (oprócz warzyw wysoko skrobiowych – ziemniaków i batatów). Mogą to być warzywa surowe lub poddane obróbce termicznej, jednak uważajmy, żeby ich nadmiernie nie rozgotować, aby zachować ich wartości odżywcze.
Źródła tłuszczów – ziarna słonecznika, pestki dyni, siemię lniane, różne orzechy, oliwa z oliwek, oleje roślinne, awokado.
barwniki pochodzenia odzwierzęcego (np. koszenila).
Jeśli chcemy stosować dietę wegańską, bardzo ważne jest uważne czytanie etykiet produktów spożywczych, szczególnie tych przetworzonych, ponieważ dodatki takie jak żelatyna, czy niedozwolone dla wegan barwniki spożywcze mogą znaleźć się w ich składzie.
Śniadanie – Kanapka z hummusem i natką pietruszki: 520 kcal (B: 15, T: 30,3, W:54,3)
Składniki:
chleb żytni razowy – 60 g (2 kromki),
pomidor – 170 g (1 sztuka),
pietruszka, liście – 24 g (łyżka),
pestki dyni, łuskane – 10 g (łyżka),
kurkuma, mielona – 1 g (szczypta),
hummus w słoiku – 80 g (4 łyżki),
oliwa z oliwek – 10 ml (2 łyżeczki).
Przygotowanie: łyżeczką oliwy skropmy pieczywo, posmarujmy je hummusem, posypmy natką pietruszki, pestkami dyni i kurkumą. Zjedzmy z pokrojonym pomidorem skropionym resztą oliwy.
II śniadanie – Przeciwzapalny wegański jogurt z pomarańczą: 325 kcal (B: 15, T: 10,7, W: 40,2)
Składniki:
jogurt sojowy bez cukru fortyfikowany wapniem – 200 ml (opakowanie),
pomarańcza – 160 g (1/2 sztuki),
płatki owsiane pełnoziarniste – 25 g (2,5 łyżki),
orzechy brazylijskie – 8 g (2 sztuki),
cynamon mielony – 1 g (szczypta).
Przygotowanie: jogurt mieszamy z obraną i rozdrobnioną pomarańczą, posiekanymi orzechami, płatkami i cynamonem.
Obiad – Curry z tofu, papryką i komosą ryżową: 600 kcal (B: 26,9, T:30,6, W:59,7)
Składniki:
ser sojowy, tofu – 140 g (7 plastrów),
korzeń imbiru – 10 g (2 plasterki),
marchew – 45 g (1 sztuka),
papryka czerwona – 240 g (1 sztuka),
mleczko kokosowe – 100 ml (5 łyżek),
oliwa z oliwek – 5 ml (1 łyżeczka),
kmin rzymski, suszony – 2 g (2/3 łyżeczki),
kolendra, nasiona – 4 g (1 łyżeczka),
kurkuma, mielona – 1 g (szczypta),
pieprz czarny – 1 g (szczypta),
komosa ryżowa (Quinoa), ziarna – 30 g (1/6 szklanki).
Przygotowanie: na dużej patelni podduszamy na odrobinie wody drobno posiekany imbir. Po 2 minutach dodajemy wszystkie przyprawy oprócz pieprzu. Mieszamy dokładnie. Dodajemy grubo pokrojone tofu i dusimy je przez kilka minut z każdej strony. Następnie dorzucamy cienko pokrojoną paprykę oraz marchew startą na tarce o grubych oczkach. Całość zalewamy mleczkiem kokosowym, dodajemy oliwę, delikatnie mieszamy, przykrywamy i dusimy na małym ogniu przez 15 minut. Doprawiamy pieprzem. Danie podajemy z ugotowanymi ziarnami komosy ryżowej.
soczewica czerwona, nasiona suche – 50 g (1/4 szklanki),
oliwa z oliwek – 7 ml (2/3 łyżki),
papryka zielona – 70 g (1/2 sztuki),
pieprz czarny – 1 g (szczypta),
sól biała – 1 g (szczypta),
sałata – 40 g (1/5 sztuki),
kukurydza konserwowa – 40 g (2 łyżki),
fasola czerwona konserwowa – 30 g (1/6 szklanki).
Przygotowanie: soczewicę ugotujmy zgodnie z opisem na opakowaniu. Sałatę płuczemy, rwiemy w palcach. Paprykę pokroimy w kostkę. Kukurydzę oraz fasolę odsączmy z zalewy. Do miski włóżmy sałatę, soczewicę, kukurydzę, fasolę oraz paprykę. Sałatkę doprawmy z solą i pieprzem, skropmy oliwą, wymieszajmy.
Świadomy weganizm = uważność na stan zdrowia
Jak już wiemy, dieta wegańska może przynieść wiele korzyści zdrowotnych, ale jedynie, jeśli jest prawidłowo i uważnie skomponowana. Jeśli z kolei nie zadbamy o wartość odżywczą spożywanych posiłków, stosując dietę wegańską narażamy się na liczne niedobory pokarmowe. Dlatego weganie powinni szczególnie zadbać o regularne badania krwi w celu monitorowania stanu odżywienia organizmu, by w razie potrzeby wprowadzić do diety niezbędne modyfikacje i uniknąć powikłań niedoborów.
Badania krwi zalecane przy diecie wegańskiej
Badania krwi, które warto wykonać raz do roku na diecie wegańskiej to:
Rola oraz źródła witamin i składników mineralnych w diecie wegańskiej
Produkty roślinne zawierają mniej niektórych składników odżywczych niż źródła odzwierzęce. Dlatego, aby uniknąć niedoborów żywieniowych, na diecie wegańskiej trzeba zwrócić szczególną uwagę na dostarczenie:
Wapń
Ze względu na to, że weganie nie spożywają nabiału, podaż wapnia w ich diecie jest często zbyt niska, co stanowi ryzyko złamań kości. W celu uzupełnienia tego składnika na diecie wegańskiej warto włączyć takie produkty jak:
kapusta włoska,
liście rzepy,
rukiew wodną,
jarmuż,
liście musztardowca,
bok choy,
orzechy i nasiona,
wegańskie alternatywy nabiału, np. napoje roślinne czy jogurty wegańskie fortyfikowane wapniem.
Na diecie roślinnej dostępną formą tego składnika jest żelazo niehemowe, którego biodostępność jest niższa niż obecnego w mięsie i rybach żelaza hemowego. Dlatego weganie powinni włączyć do jadłospisu:
rośliny strączkowe (np. soczewicę, fasolę, ciecierzycę),
nasiona i pestki (np. sezam, pestki dyni, słonecznika),
produkty zbożowe (np. płatki owsiane, kasza gryczana, mąka z pełnego przemiału), które warto połączyć ze składnikami zwiększającymi wchłanianie żelaza – witaminy C (np. cytrusy, owoce jagodowe, sok z aronii i dzikiej róży, papryka, natka pietruszki) i kwasów organicznych (np. kiszonki, kwaśne owoce).
Również w przypadku tego składnika mineralnego jego biodostępność w źródłach roślinnych jest niższa niż w produktach pochodzenia zwierzęcego. Weganie powinni regularnie spożywać rośliny strączkowe, orzechy i pestki w celu dostarczenia cynku, a także produkty fermentowane i na zakwasie (np. kiszonki, chleb na zakwasie), aby poprawić jego wchłanianie.
Jod
Głównymi źródłami tego składnika są ryby i owoce morza oraz sól kuchenna jodowana. Sól nie powinna być spożywana w nadmiarze celem uzupełniania źródeł jodu, ponieważ wiąże się to ze zwiększonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych. Dlatego jako alternatywę do źródeł odzwierzęcych można włączyć do diety wodę jodowaną oraz wodorosty np. wakame, kelp i kombu w trzech porcjach w tygodniu.
Pamiętajmy, że u osób borykających się z chorobami tarczycy włączenie tych wodorostów powinno być uprzednio skonsultowane ze specjalistą – lekarzem prowadzącym i/lub dietetykiem.
Selen
To kolejny składnik, który jest obecny w rybach i owocach morza, za to w naszym kraju brakuje go w roślinach ze względu na ubogą zawartość selenu w polskich glebach. Na diecie wegańskiej warto zwrócić uwagę na porcję orzechów brazylijskich co najmniej raz na 2-3 dni, aby uzupełnić ten składnik mineralny. Szczególnie bogate w selen są orzechy brazylijskie pochodzące z Brazylii. Częściej spotykane w sklepach orzechy z Boliwii są mniej zasobne w ten składnik, dlatego wybierając orzechy brazylijskie, zwróćmy uwagę na kraj pochodzenia.
Witamina A
Witamina A jest zawarta m.in. w jajach i rybach, ale weganie mogą z powodzeniem dostarczać ten składnik w formie tzw. prowitaminy A – beta-karotenu zawartego w pomarańczowych owocach i warzywach (np. marchew, dynia, owoc kaki).
Kiedy i jak stosować suplementację w diecie wegańskiej?
Suplementacja niektórych składników jest niezbędnym elementem diety wegańskiej, aby uniknąć niedoborów pokarmowych i cieszyć się dobrym stanem zdrowia i poziomem energii. Inne składniki suplementów diety są niezbędne tylko w konkretnych sytuacjach:
Witamina D3
Jej podstawowym źródłem jest synteza skórna przy ekspozycji na światło słoneczne. Weganie jak i osoby na diecie tradycyjnej w naszym kraju powinny suplementować ten składnik w miesiącach jesienno-zimowych. Dawkę najlepiej dopasować do poziomu 25OHD3 we krwi.
Pamiętajmy, że stosowanie diety wegańskiej bezwzględnie wymaga suplementacji witaminą B12, ponieważ produkty roślinne nie zawierają tego składnika odżywczego.
U kobiet, które stosują dietę wegańską w czasie ciąży i karmienia piersią konieczna jest suplementacja diety w DHA w dawce 600 mg-1000 mg dziennie. Pozostałe osoby na diecie wegańskiej, również mogą uzupełnić ten składnik w formie suplementacji, ponieważ dostarczają kwasów tłuszczowych omega-3 jedynie w formie kwasu ALA, którego konwersja do EPA jest na niskim poziomie (do kilkunastu %).
Kwas foliowy
Najlepiej przyjmować go w formie metylowanej – to niezbędny element suplementacji u weganek planujących ciąże i ich partnerów. Przyszli rodzice powinni rozpocząć suplementację co najmniej 3 miesiące przed planowanymi staraniami o dziecko w dawce 400 µg, a w trakcie starań dawka u kobiet powinna wzrosnąć do 800 µg. To samo zalecenie dotyczy również kobiet i mężczyzn na diecie wegetariańskiej i tradycyjnej.
To kolejny składnik niezbędny w planie suplementacji kobiet w ciąży i karmiących piersią. Powinny one dostarczać 150 µg jodu, ale przyszłe mamy i mamy na diecie wegańskiej po konsultacji z lekarzem lub dietetykiem mogą włączyć wyższe dawki tego składnika (np. 200 µg) ze względu na niższą podaż w diecie.
Dieta wegańska może wymagać szerszej suplementacji w zależności od wyników badań a także preferencji żywieniowych. Przykładowo weganie, którzy nie lubią orzechów brazylijskich mogą zastosować suplementację selenem (100 µg dziennie). Dlatego, aby uniknąć niedoborów, warto skonsultować indywidualny plan suplementacji z dietetykiem.
Dieta wegańska a dieta wegetariańska – najważniejsze różnice
Osoby na diecie wegańskiej nie dopuszczają spożycia żadnych produktów pochodzenia zwierzęcego, podczas gdy wegetarianie (w zależności od rodzaju diety wegetariańskiej), korzystają z niektórych spośród tych produktów:
Laktowegetarianie – spożywają w swojej diecie produkty pochodzenia roślinnego, ale również mleko i jego przetwory.
Owowegetarianie – bazują swoją dietę na produktach pochodzenia roślinnego, dopuszczają również spożywanie jaj.
Laktoowowegetarianie – spożywają produkty roślinne, jaja oraz mleko i jego przetwory.
Semiwegetarianie – wykluczają ze swojej diety mięso ssaków, a dopuszczają spożycie innych produktów.
Pescowegetarianie, ichtiowegetarianie – spożywają produkty roślinne oraz ryby.
Dieta wegańska może przynieść wiele korzyści zdrowotnych m.in. z punktu widzenia zdrowia układu sercowo-naczyniowego i gospodarki glukozowo-insulinowej. Żeby je osiągnąć zadbaj o odpowiednią kompozycję posiłków, rzetelną suplementację i regularne badania profilaktyczne.
Dieta wegańska – sekcja FAQ
Jakie są skutki uboczne weganizmu?
Jeśli dieta wegańska nie będzie prawidłowo skomponowana, może doprowadzić do niedoborów żywieniowych, niedożywienia białkowego. Dodatkowo, zastosowanie diety wegańskiej w czasie leczenia niektórych chorób przewodu pokarmowego, może nasilić dolegliwości.
Czy przed przejściem na dietę wegetariańską należy zrobić badania krwi?
Tak, warto wykonać podstawowe badania kontrolne morfologię krwi z rozmazem, lipidogram, próby wątrobowe, poziom żelaza, ferrytyny, witaminy B12 i kwasu foliowego, 25OHD3 i elektrolitów, aby lepiej zaplanować żywienie i rzetelną suplementację.
Czy dieta wegańska jest zdrowa?
Prawidłowo zbilansowana dieta wegańska może być zdrowym wyborem na każdym etapie życia. Szczególną ostrożność powinny zachować jednak osoby zmagające się z chorobami przewodu pokarmowego. W takim przypadku warto skonsultować możliwość kontynuacji diety wegańskiej z dietetykiem.
Bibliografia
[1] M. Dinu, R. Abbate, G. F. Gensini, A. Casini, i F. Sofi, „Vegetarian, vegan diets and multiple health outcomes: A systematic review with meta-analysis of observational studies”, Critical reviews in food science and nutrition, t. 57, nr 17, s. 3640–3649, 2017.
[2] American Dietetic Association, „Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: vegetarian diets”, Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics, t. 103, nr 6, s. 748, 2003.
[3] J. Sabaté i M. Wien, „Vegetarian diets and childhood obesity prevention”, The American journal of clinical nutrition, t. 91, nr 5, s. 1525S-1529S, 2010.
[4] S. Tonstad, T. Butler, R. Yan, i G. E. Fraser, „Type of vegetarian diet, body weight, and prevalence of type 2 diabetes”, Diabetes care, t. 32, nr 5, s. 791–796, 2009.
[5] L. H i in., „A fasting and vegetarian diet treatment trial on chronic inflammatory disorders”, Acta dermato-venereologica, t. 63, nr 5, 1983, Dostęp: 20 luty 2025. [Online]. Dostępne na: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6197838/
[6] M. Bellini i in., „Low FODMAP diet: evidence, doubts, and hopes”, Nutrients, t. 12, nr 1, s. 148, 2020.
[7] J. Gawęcki, S. Berger, i A. Brzozowska, Żywienie człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
[8] F. V. Bickelmann, M. F. Leitzmann, M. Keller, H. Baurecht, i C. Jochem, „Calcium intake in vegan and vegetarian diets: A systematic review and Meta-analysis”, Critical Reviews in Food Science and Nutrition, t. 63, nr 31, s. 10659–10677, grudz. 2023, doi: 10.1080/10408398.2022.2084027.
[9] L. M. Haider, L. Schwingshackl, G. Hoffmann, i C. Ekmekcioglu, „The effect of vegetarian diets on iron status in adults: A systematic review and meta-analysis”, Critical reviews in food science and nutrition, t. 58, nr 8, s. 1359–1374, 2018.
[10] N. Fallon i S. A. Dillon, „Low intakes of iodine and selenium amongst vegan and vegetarian women highlight a potential nutritional vulnerability”, Frontiers in nutrition, t. 7, s. 72, 2020.
[11] K. Buczkowski i in., „Wytyczne dla lekarzy rodzinnych dotyczące suplementacji witaminy D”, Forum Medycyny Rodzinnej, t. 7, nr 2, Art. nr 2, 2013.
[12] A. Kośmider i K. Czaczyk, „Witamina B12–budowa, biosynteza, funkcje i metody oznaczania”, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, t. 5, s. 17–32, 2010.
[13] M. K. Borszewska-Kornacka i in., „Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń żywieniowych dla kobiet w okresie laktacji”, Stand Med Pediatr, t. 10, nr 3, s. 265–279, 2013.
[14] „Stanowisko Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników w zakresie suplementacji folianów oraz warunków stosowania dodatkowej suplementacji choliny i witamin B6 i B12, w okresie przedkoncepcyjnym, ciąży i połogu | ptgin.pl”. Dostęp: 1 kwiecień 2025. [Online]. Dostępne na: https://www.ptgin.pl/artykul/stanowisko-ekspertow-polskiego-towarzystwa-ginekologow-i-poloznikow-w-zakresie [dostęp: 01.12.2025 r.]
[15] J. Reguła, „Charakterystyka i ocena wybranych diet alternatywnych”, zaprezentowano na Forum Zaburzeń Metabolicznych, 2013, s. 115–121.
Nietolerancja laktozy to problem, który może pojawić się już w pierwszych miesiącach życia dziecka. Objawia się przede wszystkim dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego i może wpływać na samopoczucie malucha, a niekiedy także na jego rozwój. W artykule wyjaśniamy, jak rozpoznaje się nietolerancję laktozy u niemowlęcia, jakie badania warto wykonać i jak wygląda leczenie.
Nietolerancja laktozy wynika z niedoboru lub całkowitego braku enzymu laktazy w jelicie cienkim, odpowiedzialnego za rozkład cukru mlecznego – laktozy. Niestrawiona laktoza powoduje przykre dolegliwości ze strony układu pokarmowego. U noworodków objawy nietolerancji laktozy mogą być mało specyficzne i przypominać inne dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego typowe dla wieku niemowlęcego.
Objawy nietolerancji laktozy u noworodka karmionego piersią
U noworodków karmionych piersią na żądanie charakterystycznym objawem są niepokojące stolce: luźne, strzelające, pieniste, o niskim pH, zwykle po każdym karmieniu.
Objawy nietolerancji laktozy u noworodka karmionego sztucznym pokarmem
W przypadku mleka modyfikowanego dolegliwości zwykle pojawiają się krótko po posiłku. Pojawić się mogą biegunki, gazy, a czasem niewielki śluz w stolcu.
Objawy występują po spożyciu pokarmu zawierającego laktozę. Dodatkowo mogą pojawić się zmiany skórne oraz problem z prawidłowym przybieraniem na masie ciała.
Nietolerancja laktozy – jak wygląda śluz w kupie niemowlaka?
Stolce dziecka z nietolerancją laktozy mają charakterystyczny wygląd – są wodniste, pieniste, często zielonkawe i zawierają śluz. Zapach stolca jest wyjątkowo kwaśny, co wynika z fermentacji niestrawionej laktozy w jelitach.
Obecność obfitego, zielonkawego śluzu może jednak wskazywać na inne problemy, dlatego warto skonsultować to z pediatrą.
Jakie są przyczyny nietolerancji laktozy u dzieci?
Wyróżnia się następujące przyczyny nietolerancji laktozy u dzieci:
wrodzony niedobór laktazy – niezwykle rzadki, ujawnia się od urodzenia,
pierwotny niedobór laktazy – uwarunkowany genetycznie, postępujący z wiekiem, rzadko ujawnia się u w okresie noworodkowym,
wtórny niedobór laktazy – najczęstszy u niemowląt, powstaje w wyniku uszkodzenia kosmków jelitowych np. po infekcji przewodu pokarmowego (wirusowej, bakteryjnej lub pasożytniczej), przy alergii na białko mleka krowiego (ABMK) lub po stosowaniu antybiotyków,
niedojrzałość enzymatyczna – jelita niemowlęcia produkują za mało laktazy, enzymu trawiącego laktozę.
Rozpoznanie opiera się na obserwacji objawów, wywiadzie lekarskim oraz badaniach. Ważne jest odróżnienie nietolerancji laktozy od alergii pokarmowej, ponieważ obie dają podobne symptomy.
Jakie badania zrobić, by ustalić źródło nietolerancji laktozy u dzieci?
W praktyce klinicznej wykonuje się:
próbę eliminacji laktozy (wprowadzenie mleka modyfikowanego bez laktozy) z próbą prowokacji,
badanie pH stolca – niskie pH może wskazywać na zaburzenia trawienia cukrów,
badanie genetyczne w kierunku pierwotnego niedoboru laktazy,
Jak radzić sobie z nietolerancją laktozy u dzieci? Leczenie i profilaktyka
Leczenie zależy od przyczyny. Przy niedojrzałości enzymatycznej często wystarcza częściowe ograniczenie laktozy (zastosowanie hydrolizatu o znacznym stopniu hydrolizy białka lub mieszanki elementarnej) lub podawanie preparatów laktazy przed karmieniem.
W przypadku nietolerancji wtórnej kluczowe jest leczenie problemu podstawowego (np. infekcji) i wymaga niekiedy przejściowego zastosowania mieszanki bezlaktozowej (na okres kilku tygodni) niezbędnej do regeneracji uszkodzonych kosmków.
U dzieci starszych dieta eliminacyjna nie musi być restrykcyjna (z wyjątkiem wrodzonego niedoboru laktazy) – stopień eliminacji zależy od indywidualnej tolerancji dziecka na poszczególne produkty.
Zakończenie
Nietolerancja laktozy u niemowląt i dzieci, choć uciążliwa, jest stanem, który przy odpowiednim postępowaniu można skutecznie kontrolować. Ważne są konsultacja pediatryczna, prawidłowe rozpoznanie i leczenie, która zapewni prawidłowy rozwój dziecka.
Nietolerancja laktozy u niemowląt i dzieci – sekcja FAQ
Czy nietolerancja laktozy u niemowląt przejdzie samoistnie?
W przypadku wtórnej nietolerancji laktozy – tak. Zwykle ustępuje po wyleczeniu choroby podstawowej i regeneracji kosmków jelitowych (może to trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy). Pierwotny niedobór laktazy jest trwały, ale jego objawy pojawiają się w wieku późniejszym.
Czy nietolerancja laktozy u dzieci jest groźna?
Nieleczona może prowadzić do zaburzeń wchłaniania, niedożywienia i opóźnienia rozwoju. Przy prawidłowym postępowaniu nie stanowi jednak zagrożenia dla zdrowia i życia dziecka.
Jak wygląda kupa przy nietolerancji laktozy u dzieci?
Stolec może być wodnisty, pienisty, zielonkawy, o kwaśnym i nieprzyjemnym zapachu. Często zawiera śluz i niestrawione resztki pokarmowe.
Bibliografia
1. Heyman MB; Committee on Nutrition. Lactose intolerance in infants, children, and adolescents. Pediatrics. 2006 Sep;118(3):1279-86.
2. Heine RG, AlRefaee F, Bachina P, De Leon JC, Geng L, Gong S, Madrazo JA, Ngamphaiboon J, Ong C, Rogacion JM. Lactose intolerance and gastrointestinal cow’s milk allergy in infants and children – common misconceptions revisited. World Allergy Organ J. 2017 Dec 12;10(1):41.
3. Di Costanzo M, Biasucci G, Maddalena Y, Di Scala C, De Caro C, Calignano A, Canani RB. Lactose Intolerance in Pediatric Patients and Common Misunderstandings About Cow’s Milk Allergy. Pediatr Ann. 2021 Apr;50(4):e178-e185.
4. Groetch M, Nowak-Wegrzyn A. Practical approach to nutrition and dietary intervention in pediatric food allergy. Pediatr Allergy Immunol. 2013 May;24(3):212-21.
5. Kaczmarski M, Krotkiewicz-Kaczmarska E. Alergia i nietolerancja pokarmowa. Mleko i inne pokarmy. Kraków: Help-Med; 2013.
Ból kolan lub ból kolana to bardzo częsta dolegliwość, która może pojawić się w każdym wieku – zarówno u dzieci, u osób dorosłych, jak i u seniorów. Artykuł omawia problematykę bólu w kolanach u dorosłych. Zapraszamy do lektury.
Z tego artykułu dowiesz się: >> jak zbudowany jest staw kolanowy – największy staw organizmu człowieka, >> jakie mogą być przyczyny bólu w kolanie, >> kiedy może wystąpić ostry, nagły ból kolana bez urazu, >> do jakiego lekarza zwrócić się w przypadku problemów z kolanami, >> jakie badania wykonuje się w diagnostyce bólu w stawie kolanowym, >> jakie może być leczenie w bólu kolan i czy istnieją domowe sposoby łagodzące ból w kolanach.
Kolano to największy staw ludzkiego organizmu, a jednocześnie jednym z najbardziej wrażliwych i ulegających uszkodzeniom. Znajomość jego budowy jest informacją istotną z punktu widzenia umiejscowienia dolegliwości bólowych. Jeśli wiemy, gdzie są położone poszczególne elementy stawu kolanowego, łatwiej zidentyfikować źródło bólu.
Anatomia kolana
Anatomia kolana obejmuje:
Kość udową, piszczelową i rzepkę. Złamanie rzepki może objawiać się silnym, nagłym bólem z przodu kolana, nasilającym się przy ruchu, obrzękiem, zasinieniem oraz brakiem możliwości prostowania nogi.
Łąkotkę – boczną i przyśrodkową. Łąkotka przyśrodkowa jest umocowana silniej niż boczna, dlatego jej uszkodzenie jest znacznie częstsze i może wywoływać ból kolana po wewnętrznej stronie. Charakterystyczny jest wówczas ból kolana przy jego zginaniu, poza tym uczucie blokowania i przeskakiwania. Natomiast uszkodzenie łąkotki bocznej może powodować ból kolana po zewnętrznej stronie.
Więzadła – wspólnie z pasmami pochodzącymi z powięzi szerokiej uda – silnie wzmacniają torebkę stawową. Są to więzadła rzepki, więzadła poboczne (piszczelowe i strzałkowe, które mają za zadanie hamowanie ruchu obrotowego kolana na zewnątrz), więzadła podkolanowe, więzadła krzyżowe (przednie, tylne, hamujące ruchy obrotowe do wewnątrz), więzadło poprzeczne.
Mechanika stawu kolanowego
Staw kolanowy jest również miejscem przyczepu wielu mięśni, które warunkują ruchy stawu kolanowego. Kolano to tzw. staw zawiasowy, którego podstawowe ruchy to zgięcie i prostowanie. Staw ma tylko jeden mięsień prostujący i jest to mięsień czworogłowy uda, natomiast cały szereg mięśni zginających.
Pamiętaj: Udział mięśnia czworogłowego uda w prostowaniu kolana i jego przewaga nad zginaczami jest charakterystyczna dla człowieka. Wynika to z faktu, iż przy podnoszeniu ciała z pozycji klęczącej lub kucznej, staw kolanowy i biodrowy prostują się wbrew sile ciężkości, dodatkowo dźwigając całą górną część ciała.
Główne zginacze stawu kolanowego, wykonujące ok. 90% całej pracy, to mięśnie:
półbłoniasty,
półścięgnisty,
dwugłowy uda.
Pozostałe zginacze to mięśnie:
smukły,
krawiecki,
podkolanowy,
brzuchaty łydki.
Warto pamiętać: Stan zapalny lub przeciążenie w miejscu przyczepu mięśni (półścięgnistego, smukłego, krawieckiego), to tzw. zespół gęsiej stopki, wywołujący ból kolana z boku, po wewnętrznej stronie. Natomiast uszkodzenie mięśni i ścięgien mięśnia podkolanowego i/lub dwugłowego uda, może powodować ból z tyłu kolana.
Ból kolan – przyczyny
Ból kolana może być objawem wielu problemów, sam w sobie nie jest chorobą, dlatego w klasyfikacji ICD-10 nie znajdziemy takiej frazy.
Przykładowe kody ICD-10 dla bólu kolan to:
S80-S89 – urazy kolana i podudzia,
S83 – zwichnięcie, skręcenie, naderwanie więzadeł i stawów kolanowych,
M23 – wewnętrzne uszkodzenie stawu kolanowego. Ból kolana może być również ukryty pod innymi kodami klasyfikacji, co dobrze obrazuje fakt, iż jego przyczyny mogą być bardzo różnorodne.
Ból kolana może być spowodowany nieprawidłowościami dotyczącymi samego stawu, a także struktur go otaczających (mięśni). Bywa także objawem chorób ogólnoustrojowych, takich jak np. reumatoidalne zapalenie stawów. U młodszych pacjentów częstą przyczyną bólu są urazy, czyli pojedyncze zdarzenia, w wyniku których doszło do uszkodzenia kolana oraz urazy z przeciążenia, czyli sytuacje, kiedy ból kolana jest wynikiem powtarzającego się nadwyrężania kolana, bez jednego uchwytnego dużego urazu.
Objaw może pojawić się nagle, najczęściej urazie lub wysiłku fizycznym. Może również rozpocząć się jako łagodny dyskomfort, a następnie powoli się nasilać.
Ból kolana – urazy i przeciążenia
Urazy kolana, które mogą skutkować bólem stawu mogą być spowodowane przez:
nadwyrężenie (naciągnięcie) mięśni – sporty, zwłaszcza wymagające gwałtownego przyspieszania i zwalniania tempa aktywności (koszykówka, piłka nożna);
uszkodzenia łąkotek – objawiające się głównie bólem z boku kolan, w zależności od lokalizacji uszkodzenia po stronie zewnętrznej lub wewnętrznej kolana;
uszkodzenia więzadeł kolana – mogą powstawać w czasie uprawiania sportu, objawy związane z urazami więzadeł to ból, obrzęk oraz uczucie braku stabilności kolana;
złamanie lub zwichnięcie rzepki;
zespół bólu rzepkowo-udowego (tzw. kolano biegacza) – powszechny u sportowców;
zapalenie ścięgien – powstające w wyniku przeciążenia tkanek nieprzygotowanych do wysiłku fizycznego;
zapalenie kaletki – wynik powtarzającego się ucisku, np. długotrwałego klęczenia lub przeciążenia;
choroba Osgood-Schlattera – aseptyczne zapalenie guzowatości kości piszczelowej (jałowa martwica guzowatości kości piszczelowej).
Ból kolana – choroby ogólnoustrojowe
Do chorób, które mogą być przyczyną bólu kolana należą:
choroba zwyrodnieniowa stawów – obecny jest obustronny ból kolana;
RZS – reumatoidalne zapalenie stawów to przewlekła choroba, objawiające się jako ból i obrzęk stawów, zwłaszcza dłoni, stóp, ale nie tylko. Zajęcie stawów jest często symetryczne; chorobę cechuje długa poranna sztywność stawów oraz objawy ogólnoustrojowe (zmęczenie, niewielka gorączka, nocne poty);
dna moczanowa – choroba najczęściej dotyczy stawów dużego palca stopy, jednak ok. 30% pacjentów odczuwa objawy w stawie kolanowym, jest to artretyzm kolan, nazywany również gonagra. Napady dny moczanowej często pojawiają się w nocy lub nad ranem, widoczny jest obrzęk, zaczerwienienie i napięcie skóry, a okolica stawu jest wrażliwa na dotyk;
reaktywne zapalenie stawów (choroba Reitera) – najczęściej (w ok. 2/3 przypadków) zajęty jest staw kolanowy, zmiany są obustronne i obecne są objawy ogólnoustrojowe. Największe nasilenie bólu obserwuje się w nocy;
hemofilia – ból kolana pojawia się na skutek krwawienia do stawu. Objawy, które towarzyszą temu bólowi to obrzęk, ograniczona ruchomość stawu, a co za tym idzie problem z poruszaniem całą kończyną.
Ból kolana może również występować w przebiegu różnych infekcji. Należą do nich:
borelioza stawowa – rozwija się co najmniej 6 miesięcy po ukłuciu przez kleszcza, średnio 1-2 lata po ekspozycji na Borrelia burgdorferi, a jedną z typowych lokalizacji tej choroby jest staw kolanowy. Borelioza stawowa jest schorzeniem, które nie prowadzi do destrukcyjnych zmian w stawie, jednak nierzadko po ustąpieniu procesu zapalnego mogą pozostawać ataki artralgii, czyli bólów stawowych, co powoduje, iż chory ma poczucie, że choroba nadal trwa.
denga– tropikalna choroba wirusowa, w której charakterystyczne są dolegliwości stawowe. Jeśli zajęte jest kolano pacjenci poruszają się w typowy sposób, na usztywnionych nogach. Zapalenie stawów występujące u osób, które wróciły z tropików jest wskazówką do ukierunkowania diagnostyki w kierunku dengi.
septyczne zapalenie stawów – wywoływane przez różne drobnoustroje, np. bakterie, wirusy, grzyby, prowadzi do obrzęku, bólu, zaczerwienienia. Wymaga szybkiego działania, ponieważ nieleczone, może prowadzić do rozległego uszkodzenia chrząstek kolana i destrukcji stawu.
Ból kolana – czynniki sprzyjające
Kolano jest stawem podlegających dużym obciążeniom, dlatego czynnikami, które sprzyjają występowaniu bólów tego stawu są:
nadwaga lub otyłość – obciążają stawy kolanowe nawet podczas codziennych czynności, np. w czasie chodzenia, co zwiększa ryzyko uszkodzenia struktur stawowych i wystąpienia zmian zwyrodnieniowych;
brak elastyczności lub siły mięśni – silne mięśnie pomagają stabilizować stawy, a elastyczność wspomaga sprawne działanie i prawidłowy zakres ruchu;
niektóre rodzaje aktywności fizycznej – niektóre sporty lub zawody sprzyjają obciążaniu stawów kolanowych, np. narciarstwo alpejskie, koszykówka (szybkie zwroty), jogging;
Ból kolana może być spowodowany różnymi przyczynami. Dlatego najlepiej zacząć od konsultacji z lekarzem rodzinnym, który pokieruje dalszą diagnostyką i skieruje do odpowiedniego specjalisty, np. reumatologia, ortopedy, czy lekarza chorób zakaźnych.
Jakie badania mogą być zalecone w celu ustalenia przyczyny bólu kolan?
Po przeprowadzeniu badania fizykalnego kolana i zebraniu wywiadu, lekarz może zlecić RTG, USG; rezonans magnetyczny (jeśli przyczyną może być uszkodzenie więzadła lub łąkotki), tomografię komputerową.
W przypadku podejrzenia infekcji lub stanu zapalnego należy wykonać badania krwi: morfologia, CRP, OB. Ponadto badania w kierunku boreliozy czy dengi.
Leczenie bólu kolana ściśle zależy od jego przyczyny. W niektórych przypadkach wystarczy postępowanie zachowawcze, czasem trzeba dołączyć leki.
Domowe sposoby na ból kolan
Czasem wystarczy powstrzymanie się od określonej aktywności i nieobciążanie kolana. Jeśli ból jest następstwem niewielkiego urazu można:
stosować zimne okłady,
unikać aktywności, która ból nasila,
zastosować leki bez recepty, np. ibuprofen, naproksen, ketoprofen,
zastosować maści lub kremy przeciwzapalne, przeciwbólowe,
unosić kolana wyżej,
spać z poduszką pomiędzy kolanami.
Postępowanie zachowawcze
W leczeniu bólu kolan czasem wskazane są odpowiednie ćwiczenia wzmacniające i rozciągające dobrane przez fizjoterapeutę. Często wskazane są zabiegi fizjoterapeutyczne.
W przypadku pacjentów otyłych lub z nadwagą, ważną rolę będzie odgrywać redukcja masy ciała.
Warto wiedzieć: Każde dodatkowe 0,5 kilograma masy ciała powoduje około 2,25 kilograma dodatkowego nacisku na rzepki podczas wchodzenia i schodzenia po schodach.
Leczenie bólu kolana
Leki stosowane w leczeniu bólu stawów zależą od przyczyny choroby. Jeśli przyczyną jest infekcja bakteryjna, wskazana jest antybiotykoterapia. O zastosowaniu odpowiedniego antybiotyku decyduje lekarz, często wskazówką jest badanie mikrobiologiczne płynu stawowego.
Jeśli przyczyną dolegliwości bólowych są choroby ogólnoustrojowe, np. dna moczanowa, choroby autoimmunologiczne, RZS, zasadnicze leczenie postępowanie polega na leczeniu choroby podstawowej.
W niektórych przypadkach lekarz może zasugerować podanie leków lub innych substancji bezpośrednio do stawu. Mogą to być:
Staw kolanowy to skomplikowana struktura, której uszkodzenie może być spowodowane przez wiele czynników. Dlatego, aby zachować kolana w jak najlepszym stanie należy pamiętać, aby:
zawsze stosować rozgrzewkę przed treningiem i streching po treningu oraz poświęcić odpowiednią ilość czasu na regenerację
utrzymywać prawidłową masę ciała
stosować zdrową i zbilansowaną dietę
zapewnić organizmowi optymalny poziom witaminy D.
Ból kolana – sekcja FAQ
Jakie są objawy zapalenia kolana?
Stan zapalny charakteryzuje się obrzękiem stawu, skóra może być ciepła i zaczerwieniona, pacjent może mieć kłopoty z poruszaniem, np. zginaniem i prostowaniem nogi w kolanie.
Jaki antybiotyk na ból kolana?
Antybiotyk w bólu kolana stosowany jest gdy jego przyczyną jest bakteryjne zapalenie stawów. Decyzję o rodzaju antybiotyku podejmuje lekarz. Gdy ból kolana spowodowany jest innymi chorobami, antybiotyki nie są skuteczne.
Czego brakuje w organizmie, gdy pojawia się ból kolana?
Ból kolana jest problemem wynikającym z wielu przyczyn i czynników, dlatego nie ma jednego składnika, który można uzupełnić, aby ta dolegliwość minęła. Należy dbać o prawidłową masę ciała i dostosowaną do stanu zdrowia aktywność fizyczną. Zdrowe stawy kolanowe to również zbilansowana dieta, zapewniająca optymalny poziom produkcji kolagenu w organizmie, w tym witaminy C, wapnia, magnezu, żelaza. Ponadto witaminy K. Należy również dbać o poziom witaminy D w organizmie, robiąc odpowiednie badania i stosując dostoswaną suplementację.
Czy kolano może boleć od kręgosłupa?
Jest możliwe, że silne dolegliwości kręgosłupa, zwłaszcza w odcinku lędźwiowym czy krzyżowym, mogą promieniować do kończyn dolnych.
Czy kolano może boleć na tle nerwowym?
Tak, ból kolana może mieć podłoże nerwowe, wynikające z ucisku korzeni nerwowych kręgosłupa, uwięźnięcia nerwu kulszowego lub zaburzeń w układzie nerwowym. Często objawia się to bólem promieniującym do uda lub łydki.
Bibliografia
Pagana K., Pagana T., Testy laboratoryjne i badania diagnostyczne w medycynie, Elsevier Urban&Partner, Wrocław, 2013. s.46-47.
Bochenek A., Reicher M., Anatomia Człowieka, tom I, Anatomia ogólna. Kości, stawy i więzadła. Mięśnie. PZWL Warszawa 1989. s. 587-600.
Knee pain: MedlinePlus Medical Encyclopedia [dostęp: 1.12.2025 r.].
Knee pain – Symptoms and causes – Mayo Clinic [dostęp: 1.12.2025 r.].
Strukow A., Dna moczanowa: objawy, przyczyny, badania i leczenie podagry; https://www.alab.pl/centrum-wiedzy/dna-moczanowa-artretyzm/; [dostęp 10.11.2025 r.].
Matusiak D., Zespół Reitera (reaktywne zapalenie stawów) – objawy, przyczyny, badania i leczenie; https://www.alab.pl/centrum-wiedzy/zespol-reitera-reaktywne-zapalenie-stawow-objawy-przyczyny-badania-i-leczenie/; [dostęp 10.11.2025 r.].
Fiałek B., Czym jest RZS? Jak często występuje, kogo dotyka?; https://www.alab.pl/centrum-wiedzy/czym-jest-rzs-jak-czesto-wystepuje-kogo-dotyka/; [dostęp 10.11.2025].
Z tego artykułu dowiesz się, czym jest żywność przetworzona i wysokoprzetworzona, jak klasyfikuje je system NOVA oraz w jaki sposób różnią się one pod względem składu, technologii produkcji i wpływu na zdrowie. Poznasz liczne przykłady produktów z obu kategorii i dowiesz się, które z nich mogą być elementem zdrowej diety, a które należy zdecydowanie ograniczać.
W artykule omówiono także, jak spożycie takich produktów wpływa na organizm człowieka, jakie choroby może zwiększać oraz dlaczego poziom przetworzenia żywności jest jednym z kluczowych czynników ryzyka zdrowotnego. Zrozumiesz też, jak świadomie wybierać produkty i kontrolować ich wpływ na zdrowie, aby codzienna dieta była bezpieczna i wspierała dobry stan organizmu.
Najważniejsze informacje w tym artykule: >> czym jest żywność przetworzona i jakie procesy technologiczne ją definiują, >> jak system NOVA rozróżnia produkty na podstawie stopnia ich przetworzenia, >> przykłady najczęściej spotykanych produktów przetworzonych i wysokoprzetworzonych, >> dlaczego żywność ultraprzetworzona wiąże się ze zwiększonym ryzykiem chorób cywilizacyjnych, >> jak dieta bogata w żywność przetworzoną wpływa na wyniki badań krwi, >> które parametry zdrowotne warto regularnie monitorować, >> jak interpretować wyniki badań i chronić organizm przed skutkami nadmiernego spożycia żywności wysokoprzetworzonej.
Żywność przetworzona to szeroka kategoria produktów, które powstają w wyniku zastosowania określonych procesów technologicznych mających na celu utrwalenie żywności, poprawę jej smaku, tekstury lub bezpieczeństwa mikrobiologicznego.
Z perspektywy dietetyki obejmuje ona żywność, która przeszła takie procesy jak:
pasteryzacja,
fermentacja,
wypiek,
mrożenie,
konserwowanie,
suszenie.
Przy czym modyfikacje te mają przede wszystkim zachować użyteczność produktu i umożliwić jego bezpieczne przechowywanie.
Charakterystyczne dla żywności przetworzonej jest to, że zawiera zwykle więcej niż jeden składnik. Przykładowo ser powstaje z mleka, kultur bakterii i soli, a chleb z mąki, wody, drożdży i ewentualnych dodatków. Mimo tych zmian produkt końcowy nadal bazuje na wyjściowym surowcu rolnym, który pozostaje rozpoznawalny: mleko w jogurcie, zboże w pieczywie czy mięso w szynce. Właśnie ta cecha odróżnia żywność przetworzoną od wysokoprzetworzonej, w której oryginalny surowiec jest często trudny do zidentyfikowania.
Czym różni się żywność przetworzona od żywności wysokoprzetworzonej?
Kluczowym pojęciem dla żywności przetworzonej i wysokoprzetworzonej jest system NOVA, który został opracowany przez brazylijskich naukowców i dzieli produkty spożywcze na cztery grupy, w zależności od stopnia ich przetworzenia.
Klasyfikacja NOVA:
Grupa I: do tej grupy zaliczamy żywność nieprzetworzoną i minimalnie przetworzoną, taką jak: świeże owoce i warzywa, jaja, mięso, rośliny strączkowe, produkty pełnoziarniste, orzechy.
Grupa II: zaliczymy do niej przetworzone składniki używane w kuchni, takie jak: naturalne oleje, masło, sól, mąka czy cukier.
Grupa III: ta grupa charakteryzuje najczęściej przetworzoną żywność np.: konserwowane rośliny strączkowe, pasteryzowane mleko, sery, wypieki, jogurty.
Grupa IV: to wysoko przetworzona żywność do której należą: mieszanki instant, słodycze, napoje gazowane, żywność gotowa do spożycia, mrożona pizza.
Żywność przetworzonaobejmuje produkty, których składniki zostały poddane podstawowym procesom przemysłowym lub kulinarnym – takim jak pasteryzacja, fermentacja, pieczenie czy dodatek soli lub cukru. Służy to zwiększeniu trwałości, poprawie smaku lub bezpieczeństwa mikrobiologicznego. Do tej kategorii należą m.in.:
Procesy te zmieniają produkt wyjściowy, jednak nie prowadzą do całkowitej utraty wartości odżywczej ani nie skutkują dominującym udziałem sztucznych dodatków. Spożycie żywności przetworzonej, choć wymaga umiarkowania i świadomości składu, nie jest jednoznacznie negatywne i może stanowić element zdrowej diety.
Z kolei żywność wysokoprzetworzona (ultraprocessed foods, UPF) charakteryzuje się znacznie wyższym stopniem ingerencji technologicznej. Produkty te zawierają liczne składniki technologiczne, które rzadko występują w kuchni domowej, takie jak:
wzmacniacze smaku,
emulgatory,
syntetyczne barwniki,
stabilizatory,
wysoko rafinowane cukry i tłuszcze.
Do tej grupy należą m.in. dania instant, słodycze, napoje gazowane, gotowe półprodukty, słone przekąski czy mrożone pizze.
Wysoki stopień przetworzenia wpływa na obniżenie wartości odżywczej oraz zwiększenie gęstości energetycznej, co może sprzyjać rozwojowi chorób cywilizacyjnych. Liczne badania wskazują, że wysokie spożycie UPF koreluje z większym ryzykiem otyłości, zespołu metabolicznego, chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 2, a nawet niektórych nowotworów. Mechanizmy tych zależności obejmują m.in. negatywny wpływ dodatków technologicznych na mikrobiotę, wysoki indeks glikemiczny, niską sytość oraz nadmierną smakowitość produktów prowadzącą do przejadania się.
Podsumowując, główna różnica między żywnością przetworzoną a wysokoprzetworzoną dotyczy zarówno zakresu i rodzaju zastosowanych technologii, jak i obecności substancji dodatkowych. Podczas gdy żywność przetworzona może stanowić uzupełnienie zbilansowanej diety, żywność wysokoprzetworzona powinna być ograniczana ze względu na udokumentowane niekorzystne skutki zdrowotne.
Przykłady produktów z działu żywności przetworzonej
Żywność przetworzona obejmuje szeroką grupę produktów, które powstały w następstwie podstawowych procesów technologicznych, takich jak pasteryzacja, fermentacja, mrożenie, konserwowanie czy wypiek. Choć zmieniają one cechy surowców rolnych, produkty końcowe nadal pozostają z nimi wyraźnie powiązane pod względem składu i wyglądu.
W tej kategorii znajdują się zarówno artykuły o wysokiej wartości odżywczej, jak i takie, których spożycie warto kontrolować. Poniżej przedstawiono wybrane przykłady najczęściej spotykanych produktów z działu żywności przetworzonej:
1. Produkty mleczne
Do najpopularniejszych produktów przetworzonych należą jogurty naturalne, kefiry oraz sery żółte i twarogowe. Powstają one w wyniku fermentacji mleka lub jego obróbki przy użyciu kultur bakterii, soli czy podpuszczki. Mimo zmian technologicznych nadal bazują na wyjściowym surowcu, czyli mleku, zachowując znaczną część jego wartości odżywczej.
2. Pieczywo i produkty zbożowe
Chleb, bułki czy tortille są przykładami produktów, które tworzy się z mąki, wody, drożdży i soli, czasem z dodatkiem ziaren lub kultur starterowych. Proces wypieku wpływa na teksturę i trwałość, jednak zbożowy charakter produktu jest nadal łatwo rozpoznawalny. Szczególnie korzystne żywieniowo są pieczywo pełnoziarniste i razowe.
3. Mrożone owoce i warzywa
Mrożenie stanowi jedną z najłagodniejszych form przetwarzania, pozwalającą na zachowanie większości składników odżywczych. Mrożone warzywa, owoce czy mieszanki warzywno-owocowe to produkty, które przeszły minimalną obróbkę, a ich skład jest zwykle czysty i prosty, oparty wyłącznie na surowcu.
4. Konserwowane rośliny strączkowe i warzywa
Fasola, ciecierzyca czy kukurydza w puszkach to typowe przykłady żywności przetworzonej. Obróbka cieplna i dodatek soli lub niewielkiej ilości substancji konserwujących mają na celu przedłużenie trwałości. Mimo to produkt nadal pozostaje w pełni rozpoznawalny, a jego wartość odżywcza – w dużej mierze zachowana.
5. Wędliny i inne produkty mięsne
Do żywności przetworzonej należą także niektóre produkty mięsne, takie jak szynka gotowana, pieczeń rzymska czy pasztety. Zawierają zwykle więcej niż jeden składnik (mięso, sól, przyprawy), a proces obróbki – gotowanie, wędzenie czy peklowanie – modyfikuje ich smak oraz trwałość. Jednocześnie to właśnie ta podgrupa wymaga szczególnej kontroli jakości, ponieważ część produktów, zwłaszcza tłustych lub z wysoką zawartością dodatków, powinna być spożywana z umiarem.
Wszystkie powyższe przykłady dowodzą, że żywność przetworzona to zróżnicowana kategoria, obejmująca zarówno produkty o wysokiej wartości odżywczej, jak i takie, które należy wybierać rozważnie. Kluczem jest świadomość składu i stopnia ingerencji technologicznej, a nie samo pojęcie „przetworzenia”.
Żywność wysokoprzetworzona – najczęściej spotykane produkty
Żywność wysokoprzetworzona (ultraprocessed foods, UPF) obejmuje produkty, które powstały w wyniku intensywnych procesów przemysłowych prowadzących do znacznego przekształcenia surowców rolnych. W tego typu żywności oryginalny składnik naturalny jest często trudny do rozpoznania, a finalny produkt zawiera liczne dodatki technologiczne – wzmacniacze smaku, substancje słodzące, emulgatory, stabilizatory, barwniki czy wysoko rafinowane cukry i tłuszcze. Ich celem jest poprawa trwałości, tekstury, koloru czy atrakcyjności sensorycznej.
Żywność wysokoprzetworzona jest zazwyczaj bardzo smakowita, łatwa do spożycia w nadmiarze i uboga w wartości odżywcze. Poniżej przedstawiono najczęściej spotykane produkty należące do tej kategorii.
1. Gotowe dania typu instant
Zupki w proszku, instant ramen, purée w proszku czy inne szybkie dania wymagające jedynie zalania wodą to jedne z najbardziej charakterystycznych produktów wysokoprzetworzonych. Zawierają mieszanki wzmacniaczy smaku, aromatów, stabilizatorów oraz rafinowane węglowodany, dzięki którym proces przygotowania jest szybki, a smak intensywny.
2. Słodycze i wyroby cukiernicze
Batoniki, ciastka, wafelki, kremy kanapkowe czy cukierki powstają dzięki złożonym procesom, a ich skład obejmuje zwykle cukry proste, syropy, tłuszcze utwardzone, emulgatory i barwniki. Produkty te mają wysoką gęstość energetyczną przy niskiej zawartości błonnika, białka czy mikroelementów.
3. Słone przekąski i chipsy
Chipsy ziemniaczane, chrupki kukurydziane, paluszki czy krakersy są często poddawane smażeniu, ekstruzji lub pieczeniu przemysłowemu. Oprócz surowca bazowego zawierają mieszanki przypraw, aromatów, wzmacniaczy smaku oraz duże ilości soli i tłuszczu.
4. Napoje słodzone i gazowane
Kolorowe napoje gazowane, napoje energetyczne, dosładzane ice tea czy smakowe napoje mleczne są typowymi przykładami żywności wysokoprzetworzonej w formie płynnej. Ich skład opiera się głównie na wodzie, cukrach lub słodzikach, aromatach i regulatorach kwasowości. Zawierają minimalną wartość odżywczą, a ich szybkie przyswajanie sprzyja nadmiernemu spożyciu kalorii.
5. Gotowe produkty mrożone i półprodukty
Mrożone pizze, zapiekanki, nuggetsy, panierowane ryby, frytki czy gotowe dania obiadowe przechodzą wieloetapowe procesy produkcyjne. Zawierają liczne dodatki technologiczne, utwardzone lub rafinowane tłuszcze, a często także duże ilości soli i cukru. Ich skład jest znacznie bardziej złożony niż w przypadku produktów przetworzonych.
6. Smarowidła i produkty do szybkiej konsumpcji
Margaryny miękkie, gotowe sosy, majonezy, dressingi, kremy śniadaniowe i produkty kanapkowe zawierają mieszanki olejów, emulgatorów, stabilizatorów oraz substancji poprawiających smak i konsystencję. Są łatwe w użyciu, ale cechuje je wysoki stopień technologicznego przetworzenia.
Żywność wysokoprzetworzona charakteryzuje się wygodą, długą trwałością i intensywnymi walorami sensorycznymi, jednak jej regularne spożycie wiąże się z mniejszą gęstością odżywczą i potencjalnym negatywnym wpływem na zdrowie. Dlatego kluczowe znaczenie ma ograniczanie jej udziału w codziennej diecie na rzecz produktów świeżych i minimalnie przetworzonych.
Jak żywność przetworzona i wysokoprzetworzona wpływa na organizm człowieka?
Wpływ żywności na zdrowie człowieka zależy nie tylko od jej składu, lecz także od stopnia przetworzenia. W literaturze naukowej coraz częściej podkreśla się, że o ile żywność przetworzona może być częścią zdrowej diety, o tyle żywność wysokoprzetworzona (UPF – ultraprocessed foods) wiąże się z wieloma niekorzystnymi skutkami zdrowotnymi.
Żywność przetworzona, obejmująca produkty takie jak jogurty naturalne, pieczywo, sery czy mrożone warzywa, zazwyczaj zachowuje znaczną część wartości odżywczej surowca. Procesy takie jak fermentacja, pasteryzacja, mrożenie czy konserwowanie poprawiają trwałość i bezpieczeństwo, jedynie w umiarkowany sposób wpływając na skład.
Badania wskazują, że regularne spożywanie żywności umiarkowanie przetworzonej nie jest samo w sobie czynnikiem ryzyka chorób przewlekłych, o ile produkty te charakteryzują się korzystnym składem i niskim udziałem soli, cukru oraz nasyconych tłuszczów. W przypadku niektórych kategorii – jak fermentowane produkty mleczne czy pełnoziarniste pieczywo – obserwuje się wręcz pozytywny wpływ na mikrobiotę jelitową, gospodarkę glukozowo-insulinową i profil lipidowy.
Odmiennie prezentuje się sytuacja w przypadku żywności wysokoprzetworzonej, której cechą charakterystyczną jest udział licznych dodatków technologicznych, wysoko rafinowanych składników oraz silne przetworzenie prowadzące do zatracenia struktury naturalnego surowca. Wysokie spożycie żywności wysokoprzetworzonej może zwiększać ryzyko wystąpienia takich chorób jak:
otyłości i nadmiernej masy ciała, wynikających m.in. z wysokiej gęstości energetycznej, niskiej sytości i szybkiej przyswajalności kalorii,
cukrzycy typu 2, powiązanej z obecnością rafinowanych węglowodanów, dodatków wpływających na mikrobiotę oraz wysokim indeksem glikemicznym,
chorób sercowo-naczyniowych,
stanów zapalnych i zaburzeń metabolicznych, które mogą wynikać z niskiej zawartości błonnika, nadmiaru tłuszczów trans, dodatków emulgujących i konserwujących,
potencjalnie również zwiększonego ryzyka niektórych nowotworów, na co wskazują analizy populacyjne.
Mechanizmy tych negatywnych skutków są wieloczynnikowe. Żywność wysokoprzetworzona często powoduje szybszy skok glukozy we krwi, zaburza sygnały sytości, może negatywnie wpływać na skład mikrobioty jelitowej oraz zwiększać przewlekły stan zapalny organizmu. Dodatkowo, jej wysoka smakowitość, miękka tekstura i łatwa dostępność sprzyjają przejadaniu się, co jest jednym z głównych czynników epidemii otyłości.
Umiarkowane spożycie żywności przetworzonej nie stanowi istotnego zagrożenia dla zdrowia, a niektóre produkty mogą wręcz wspierać prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Natomiast żywność wysokoprzetworzona jest wyraźnie powiązana z rozwojem wielu chorób cywilizacyjnych i powinna być zdecydowanie ograniczana w codziennej diecie.
Żywność przetworzona i wysokoprzetworzona a zdrowie – niezbędne badania
Regularne monitorowanie parametrów zdrowotnych jest kluczowe w ocenie wpływu stylu życia i diety na funkcjonowanie organizmu. W kontekście żywności przetworzonej i wysokoprzetworzonej badania laboratoryjne pozwalają na wczesne wykrycie zmian metabolicznych, stanów zapalnych oraz zaburzeń lipidowych i glukozowych, które często rozwijają się stopniowo i bezobjawowo.
Choć umiarkowane spożycie żywności przetworzonej nie musi prowadzić do negatywnych konsekwencji, wysoka podaż produktów wysokoprzetworzonych wiąże się z wieloma udokumentowanymi zagrożeniami zdrowotnymi. Dlatego świadome monitorowanie wyników badań może stanowić skuteczny element profilaktyki.
Wpływ żywności przetworzonej na wyniki badań krwi
Spożywanie żywności przetworzonej, zwłaszcza tej bogatej w sól, cukier i tłuszcze nasycone, może stopniowo wpływać na parametry laboratoryjne. Produkty takie jak słone wędliny, sery topione, gotowe pieczywo cukiernicze czy dania konserwowane mogą zwiększać ciśnienie tętnicze i prowadzić do zmian w profilu lipidowym. Skutkiem częstego spożywania produktów o wysokiej zawartości sodu może być wzrost poziomu sodu w surowicy oraz podwyższone ciśnienie krwi.
Niektóre produkty przetworzone, zwłaszcza pieczywo cukiernicze czy smakowe jogurty, mogą powodować większe wahania glukozy we krwi, co może prowadzić do stopniowego pogarszania się parametrów gospodarki węglowodanowej, takich jak glukoza na czczo czy insulina. Choć zmiany te są zwykle łagodne, ich długotrwałe utrzymywanie może wpływać na ryzyko rozwoju zaburzeń metabolicznych.
Najważniejsze parametry do monitorowania przy wysokim spożyciu żywności przetworzonej
Osoby, których dieta zawiera większy udział żywności przetworzonej, powinny regularnie kontrolować:
Profil lipidowy: cholesterol całkowity, LDL, HDL oraz trójglicerydy – z uwagi na możliwość wzrostu cholesterolu LDL i trójglicerydów przy diecie bogatej w tłuszcze nasycone, trans i rafinowane węglowodany.
Parametry gospodarki węglowodanowej: glukoza na czczo, insulina, HOMA-IR oraz hemoglobina glikowana (HbA1c) – mogą ulegać pogorszeniu przy częstym spożyciu produktów o wysokim indeksie glikemicznym.
Markery stanu zapalnego:CRP (białko C-reaktywne) oraz OB – przewlekły stan zapalny może być nasilany przez dietę ubogą w błonnik, bogatą w dodatki technologiczne oraz tłuszcze trans.
Parametry funkcji wątroby:ALT, AST, GGTP – ze względu na ryzyko rozwoju stłuszczenia wątroby, związanego z dietą wysokokaloryczną i obfitującą w cukry proste.
Poziom sodu i potasu: u osób spożywających dużo produktów konserwowanych, słonych przekąsek czy gotowych dań, które mogą zaburzać równowagę elektrolitową.
Masa ciała oraz obwód talii: jako wskaźniki ryzyka metabolicznego, ściśle powiązanego z dietą bogatą w żywność wysokoprzetworzoną.
Jak interpretować wyniki badań i zapobiegać skutkom spożywania żywności przetworzonej?
Interpretacja wyników powinna zawsze uwzględniać zarówno normy laboratoryjne, jak i indywidualny styl życia. Podwyższony cholesterol LDL lub trójglicerydy mogą wskazywać na nadmierne spożycie tłuszczów nasyconych i trans – wówczas warto ograniczyć tłuste wędliny, smażone przekąski i produkty cukiernicze. Jeśli parametry glukozy, insuliny lub HOMA-IR zaczynają się podnosić, istotne będzie zmniejszenie ilości słodkich jogurtów, płatków śniadaniowych czy słodyczy.
W przypadku podwyższonego CRP lub testów wątrobowych (ALT, AST) zaleca się redukcję ultraprzetworzonych produktów, zwiększenie spożycia warzyw, owoców, produktów pełnoziarnistych i fermentowanych oraz zadbanie o regularną aktywność fizyczną. Osoby z nadciśnieniem lub podwyższonym poziomem sodu w surowicy powinny ograniczać solone przekąski, dania gotowe oraz przetworzone mięsa.
Najważniejszym krokiem profilaktycznym jest stopniowe zastępowanie żywności wysokoprzetworzonej produktami świeżymi i minimalnie przetworzonymi. Regularne wykonywanie badań pozwala na wczesne wykrycie niekorzystnych zmian i wdrożenie odpowiednich modyfikacji dietetycznych.
Wiesz już, czym różni się żywność przetworzona od wysokoprzetworzonej i jak ich spożycie może wpływać na funkcjonowanie organizmu. Regularne monitorowanie parametrów zdrowotnych oraz świadome wybory żywieniowe pozwolą Ci lepiej kontrolować wpływ codziennej diety na zdrowie i budować nawyki, które realnie wspierają dobre samopoczucie.
Żywność przetworzona i wysokoprzetworzona – sekcja FAQ
Dlaczego żywność przetworzona jest niezdrowa?
Żywność przetworzona może być niezdrowa głównie wtedy, gdy zawiera duże ilości soli, cukru, nasyconych tłuszczów lub dodatków, które pogarszają jej wartość odżywczą. Nadmierne spożycie takich produktów może prowadzić do wzrostu masy ciała, zaburzeń gospodarki lipidowej i glukozowej oraz zwiększać ryzyko chorób metabolicznych.
Jak przetworzone jedzenie wpływa na organizm człowieka?
Przetworzone jedzenie może powodować wahania poziomu glukozy, zwiększać ciśnienie krwi i pogarszać profil lipidowy, zwłaszcza jeśli jest bogate w cukier, sól lub tłuszcze nasycone. Długotrwałe spożywanie takich produktów sprzyja rozwojowi zaburzeń metabolicznych, przewlekłego stanu zapalnego i problemów z kontrolą masy ciała.
Czym jest ultra przetworzona żywność?
Ultraprzetworzona żywność to produkty, które przeszły intensywne procesy przemysłowe i zawierają liczne dodatki technologiczne, takie jak wzmacniacze smaku, emulgatory, słodziki, barwniki i rafinowane tłuszcze oraz cukry. Surowiec wyjściowy jest w nich trudny do rozpoznania, a ich celem jest uzyskanie długiej trwałości, atrakcyjnego smaku i łatwości spożycia. Do tej kategorii należą m.in. dania instant, słodycze, napoje gazowane, gotowe półprodukty czy mrożone pizze, które – ze względu na niską wartość odżywczą i wysoką smakowitość – wiążą się z większym ryzykiem rozwoju otyłości, cukrzycy typu 2, chorób sercowo-naczyniowych i innych chorób cywilizacyjnych.
Opieka merytoryczna: lek. Agata Strukow
Bibliografia
Monteiro, C. A., Cannon, G., Moubarac, J.-C., Levy, R. B., Louzada, M. L. C., & Jaime, P. C. (2018). The UN Decade of Nutrition, the NOVA food classification and the trouble with ultra-processing. Public Health Nutrition, 21(1), 5–17.
Monteiro, C. A., Cannon, G., Levy, R. B., Moubarac, J.-C., Louzada, M. L. C., Rauber, F., Khandpur, N., Cediel, G., Neri, D., Martinez-Steele, E., Baraldi, L. G., & Jaime, P. C. (2019). Ultra-processed foods: what they are and how to identify them. Public Health Nutrition, 22(5), 936–941.
Chen, X., Zhang, Z., Yang, H., Qiu, P., Wang, H., Wang, F., Zhao, Q., Fang, J., & Nie, J. (2020). Consumption of ultra-processed foods and health outcomes: A systematic review of epidemiological studies. Nutrition Journal, 19(1), 86.
Petrus, R. R., do Amaral Sobral, P. J., Tadini, C. C., & Gonçalves, C. B. (2021). The NOVA classification system: A critical perspective in food science. Trends in Food Science & Technology, 116, 603–608.
Taraszewska, A. (2024, październik 1). Konsumpcja żywności wysokoprzetworzonej i jej wpływ na zdrowie.
Stwardnienie zanikowe boczne (SLA) stanowi od wielu lat dość duże wyzwanie dla współczesnej diagnostyki i medycyny – m.in. z uwagi na brak skutecznego leczenia i postępujący degeneracyjny charakter schorzenia.
Szacuje się, że w Polsce około 3000 osób mierzy się z tą chorobą. Niezwykle istotne jest poznanie przyczyn i objawów SLA, by móc wpłynąć na poprawę jakości życia osób dotkniętych tym schorzeniem neurodegeneracyjnym.
Z tego artykułu dowiesz się, że: >> Stwardnienie zanikowe boczne nazywane jest inaczej Zespołem Lou Gehriga. >> Czasami w przebiegu choroby może dojść do rozwoju otępienia, nazywanego FTD-ALS. >> Od wystąpienia pierwszych objawów i postawienia diagnozy, do śmierci dochodzi w ciągu 3-5 lat. >> Choroba w 10% ma dziedziczne podłoże. >> Istnieją 3 postacie schorzenia: kończynowy, opuszkowy i oddechowy.
Stwardnienie zanikowe boczne (łac. SLA – Sclerosis Lateralis Amyotrophica, ang. ALS – Amyotrophic Lateral Sclerosis) jest schorzeniem neurodegeneracyjnym, o postępującym, przewlekłym przebiegu prowadzącym do niepełnosprawności i śmierci. Wg klasyfikacji ICD- 10 chorobę tę charakteryzuje kod G12.2.
Stwardnienie zanikowe boczne nazywane jest inaczej Zespołem Lou Gehriga.
Schorzenie prowadzi do stopniowego uszkadzania komórek nerwowych ośrodkowego układu nerwowego odpowiadających za takie funkcje jak ruch, siła mięśniowa, połykanie, mowa, oddychanie. Efektem tego procesu degeneracyjnego jest zaburzenie przewodnictwa nerwowego, postępujące osłabienie i zaniki mięśniowe, a także porażenie coraz większej ilości grup mięśni.
SLA – epidemiologia
Szacuje się, że rodzinnie choroba występuje w 5-10% rozpoznań. Częstość występowania choroby to około 5 na 100 tysięcy przypadków.
Szczyt zachorowań pojawia się głównie między 40 a 70 rokiem życia.
Choroba częściej dotyka osoby płci męskiej, ale może występować także u kobiet.
Sporadycznie obserwowane były zachorowania także wśród młodszych osób.
Stwardnienie zanikowe boczne a stwardnienie rozsiane: czym się różnią?
Zarówno stwardnienie zanikowe boczne, jak i stwardnienie rozsiane należą do chorób neurodegeneracyjnych. Nie ma żadnego skutecznego leczenia obu schorzeń.
Stwardnienie zanikowe boczne uwarunkowane jest wieloczynnikowo. Wiąże się z uszkodzeniem neuronów odpowiedzialnych za przekaźnictwo nerwowe do mięśni, prowadząc do ich uszkodzenia i trwałego upośledzenia funkcji. Dotyczy głównie mężczyzn, rozpoznawane jest w populacji osób między 40. a 70. rokiem życia.
Stwardnienie rozsiane jest chorobą o podłożu autoimmunologicznym, która prowadzi do stopniowego uszkadzania przez układ odpornościowy osłonek nerwowych (mieliny) i ich bliznowacenia. Proces ten wpływa na rozwój zaburzeń w przekaźnictwie lub braku przekazywania sygnałów nerwowych do mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów wzrokowych, a także uszkadzania struktur w nich zawartych. Choroba częściej rozpoznawana jest u osób młodszych, między 20. a 50. rokiem życia i głównie dotyczy kobiet.
Pierwsze dolegliwości, które można przeoczyć lub uznać za mało istotne, to:
pojawiające się dyskretne problemy z mową i wysławianiem się,
asymetrycznie pojawiające się problemy z siłą mięśni kończyn górnych, dolnych,
mimowolne drżenia poszczególnych partii mięśniowych.
Wraz z rozwojem choroby dołączają problemy z przełykaniem, odkrztuszaniem wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych, swobodnym oddychaniem. Mięśnie tracą swoją dotychczasową siłę i masę, dochodzi do spastycznych zaburzeń napięcia mięśniowego i ogólnego spowolnienia ruchowego. Często występuje u chorych niekontrolowany śmiech i płacz, ślinotok.
Jakie inne objawy towarzyszą chorym z SLA?
Wraz z postępującym pogorszeniem funkcji motorycznych, oddechowych, może dojść także do problemów z mową i podejmowaniem decyzji. Czasami w przebiegu choroby może dojść do rozwoju otępienia czołowo-skroniowego znanego jako FTD-ALS (Frontotemporal Dementia – Amyotrophic Lateral Sclerosis). Do charakterystycznych objawów tego schorzenia zaliczamy:
obecność powtarzalnych kompulsyjnych zachowań;
zmianę nawyków żywieniowych;
brak kontroli nad myśleniem;
obniżenie poziomu higieny osobistej;
brak osądu sytuacji;
obniżenie nastroju;
obniżenie poziomu empatii i innych umiejętności interpersonalnych;
utratę umiejętności rozpoznawania znaczenia słów;
trudności z praktycznym wykorzystaniem języka w mowie i w piśmie.
Obie choroby mają udowodnione podłoże genetyczne związane z mutacją genu SOD1.
Stwardnienie zanikowe boczne: przyczyny rozwoju choroby
Choroba ta posiada kilka grup czynników wpływających na jej wystąpienie. Są to zarówno przyczyny immunologiczne, genetyczne, środowiskowe, a część do chwili obecnej nie została jeszcze dobrze poznana.
Dziedziczenie stwardnienia zanikowego bocznego
Około 5-10% wszystkich rozpoznań stwardnienia zanikowego bocznego ma udowodnione podłoże genetyczne. Przyczyną choroby są mutacje genów takich jak:
SOD1– dysmutazy ponadtlenkowej,
FUS,
TDP-43,
C9orf72 – w obrębie ramienia krótkiego 72 chromosomu 9.
Podstawowe elementy diagnostyki stwardnienia zanikowego bocznego obejmują zarówno wywiad lekarski, jak i badanie neurologiczne oraz diagnostykę obrazową, w tym:
rezonans magnetyczny OUN lub określonego poziomu kręgosłupa,
badanie tomografii komputerowej, a także
ocenę funkcjonowania mięśni w badaniu EMG (elektromiograficznym),
biopsję mięśnia,
punkcję płynu mózgowo- rdzeniowego i jego ocenę biochemiczną.
Rozpoznanie opiera się m.in. na kryteriach El Escorial/ Airlie House, które obejmują:
obecność objawów związanych z uszkodzeniem dolnych neuronów ruchowych rdzenia kręgowego i pnia mózgu;
obecność objawów związanych z uszkodzeniem górnych neuronów ruchowych;
progresję objawów w obrębie danego regionu mięśniowego lub przenoszenie się zaburzeń na sąsiednie regiony;
wykluczenie innych rozpoznań chorobowych na podstawie wykonanych badań elektrofizjologicznych, patomorfologicznych czy obrazowych (MRI, TK).
Kryteria Gold Coast dotyczą głównie wystąpienia objawów charakterystycznych dla uszkodzenia poszczególnych neuronów:
górnego ruchowego pod postacią: spastyczności napięcia mięśniowego, obecności nieprawidłowych odruchów głębokich, obecnością odruchów patologicznych jak odruch Babińskiego, spowolnienia ruchów i niezgrabności pacjenta,
dolnego ruchowego pod postacią: osłabionej siły mięśniowej i zaniku mięśni objętych procesem chorobowym i zmianach w badaniu EMG,
a także wykonanych badań przewodnictwa nerwowego i elektromiograficznego.
oznaczenie biomarkerów wskazujących na obecność i ew. progresję choroby jak: przeciwciała przeciwko peptydom neurofilamentów (anty-NFs), CHIT-1 (chitotriozydaza) czy lekkie łańcuchy neurofilamentów (Nfl),
a także podstawowe badania biochemiczne krwi i badanie ogólne moczu mające na celu wykluczenie innych chorób.
Stwardnienie zanikowe boczne: leczenie
Do leków dedykowanych chorobie zaliczamy:
riluzol – preparat wpływający na wydłużenie życia i opóźnienie decyzji o wspomaganiu mechanicznym wentylacji w przebiegu choroby;
edawaron – lek do podawania drogą dożylną, wpływający na zmniejszenie stresu oksydacyjnego w komórkach nerwowych, stosowany u niektórych chorych we wczesnym stadium rozpoznania.
W trakcie testów nadal pozostają:
tofersen – preparat badany w populacji osób z rozpoznaną mutacją genetyczną SOD1,
masitynib – inhibitor kinazy kreatynowej, znany jako AB1010,
terapia komórkowa z użyciem komórek macierzystych.
Rokowanie w stwardnieniu zanikowym bocznym nie należy do korzystnych dla osoby chorej z uwagi na przewlekły, postępujący charakter schorzenia a także brak skutecznej metody leczenia.
Postępowanie lecznicze ma przed wszystkim na celu poprawę komfortu życia, rehabilitację, terapię logopedyczną i minimalizowanie objawów dolegliwości towarzyszących chorobie. Są to m.in. preparaty zmniejszające ślinotok i nadmierną produkcję wydzieliny w drogach oddechowych, zmniejszających spastyczność mięśni, a także łagodzące lęk, stabilizujące nastrój osoby chorej.
Najczęstsze pytania o stwardnienie zanikowe boczne (FAQ)
Jak każda choroba przewlekła, w zwłaszcza taka, która z każdym kolejnym miesiącem od rozpoznania, pogarsza dotychczasowe funkcjonowanie pacjenta, stwardnienie zanikowe boczne pozostawia osobom chorym i ich bliskim wiele pytań, na które próbują znaleźć odpowiedzi.
Na czym polega stwardnienie zanikowe boczne?
Choroba wiąże się z postępującym procesem destrukcji komórek nerwowych wchodzących w skład pnia mózgu, kory mózgowej ośrodkowego układu nerwowego i rdzenia kręgowego. Ich uszkodzenie powoduje nieprawidłowe przekazywanie impulsów do mięśni całego ciała i stopniowe zaburzanie i wygasanie ich dotychczasowych funkcji.
Ile się żyje ze stwardnieniem zanikowym bocznym?
Średni czas przeżycia osoby z rozpoznanym stwardnieniem zanikowym bocznym obejmuje od 3 do 5 lat. Niewielki procent chorych przeżywa dłużej niż 10 lat od pojawienia się pierwszych objawów choroby.
Jak zdiagnozować stwardnienie zanikowe boczne?
Diagnostyka choroby jest kilkuetapowa. W pierwszej kolejności osoba, która zauważy niepokojące ją objawy, powinna udać się do lekarza rodzinnego/ lekarza POZ. Stąd powinno nastąpić skierowanie do neurologa i na badania neuroobrazowe oraz elektrofizjologiczne, które potwierdzą rozpoznanie.
Z czym można pomylić SLA?
Stwardnienie zanikowe boczne można pomylić z wieloma innymi schorzeniami. Postawienie ostatecznej diagnozy SLA polega na wykluczeniu innych chorób m.in. stwardnienia rozsianego, obecności guzów mózgu lub rdzenia kręgowego, miastenii, zespołów korzeniowych kręgosłupa czy dystrofii mięśniowej.
Jak szybko rozwija się stwardnienie zanikowe boczne?
Stwardnienie zanikowe boczne charakteryzuje szybki przebieg. Od pojawienia się pierwszych objawów do wystąpienia pełnoobjawowej choroby mija kilka miesięcy.
Mimo postępu medycyny wciąż nie ma skutecznej metody leczenia stwardnienia zanikowego bocznego. Chorzy wymagają wielospecjalistycznego wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, łagodzenia objawów współtowarzyszących, rehabilitacji i terapii logopedycznej by móc mimo nieuleczalnego procesu chorobowego wydłużyć ich komfort życia.
Bibliografia
dostęp online 12.11.2025, https://www.mp.pl/pacjent/neurologia/choroby/151495,stwardnienie-zanikowe-boczne
dostęp online 13.11.2025, https://neurologia-praktyczna.pl/a3588/Obecnosc-neurofilamentu-w-surowicy-krwi-jest-zwiazana-z-progresja-zaniku-mozgu-i-niesprawnosci-u-chorych-we-wczesnym-okresie-SM.html
3. E. Sturmey, A. Malaspina; „Blood biomarkers in ALS: challenges, applications and novel frontiers”; Acta NeurolScand.222 Sep 26; 146 (4): 375-388
Dystrofia mięśniowa to grupa chorób genetycznych, które prowadzą do postępującego osłabienia mięśni i utraty ich funkcji. Choć nie ma jeszcze leczenia przyczynowego, dzięki nowoczesnej diagnostyce, terapiom genowym i wielospecjalistycznej opiece możliwe jest znaczące spowolnienie przebiegu choroby i poprawa jakości życia pacjentów.
Z tego artykułu dowiesz się, że: >> czym jest dystrofia mięśniowa i dlaczego ma podłoże genetyczne, >> jakie są jej główne rodzaje oraz jak różnią się między sobą, >> jakie objawy występują u dzieci i dorosłych, >> jakie badania — w tym genetyczne i laboratoryjne — zalecają najnowsze wytyczne, >> jak wygląda leczenie i jakie może wywołać skutki
Dystrofia mięśniowa (w klasyfikacji ICD-10 oznaczona kode G71) to zespół wrodzonych chorób, w których mutacje genetyczne powodują uszkodzenie włókien mięśniowych i ich stopniowy zanik. Najczęściej dotyczy mięśni szkieletowych, ale w zaawansowanych stadiach może obejmować również mięsień sercowy i oddechowy. Choroba może ujawnić się już w dzieciństwie lub dopiero w wieku dorosłym, a jej tempo postępu zależy od typu dystrofii.
Rodzaje dystrofii mięśniowej
Wyróżnia się kilka głównych postaci choroby:
Dystrofia Duchenne’a (DMD) – najczęstsza i najcięższa postać dziecięca, ujawnia się zwykle między 2. a 5. rokiem życia.
Dystrofia Beckera (BMD) – łagodniejsza forma, z późniejszym początkiem i wolniejszym przebiegiem.
Dystrofia obręczowo-kończynowa (LGMD) – może wystąpić w każdym wieku, osłabia mięśnie bioder i barków.
Dystrofia twarzowo-łopatkowo-ramieniowa (FSHD) – dotyczy mięśni twarzy, barków i ramion, zwykle rozwija się u młodych dorosłych.
Inne formy – m.in. dystrofie wrodzone i oczno-gardłowe, o zróżnicowanym przebiegu.
Każda z tych postaci ma odmienny przebieg i rokowanie, dlatego właściwe rozpoznanie genetyczne ma kluczowe znaczenie dla terapii.
Objawy zależą od typu choroby, ale wspólną cechą jest stopniowa utrata siły mięśniowej.
Dystrofia mięśniowa u dzieci
Pierwsze symptomy obejmują:
opóźnienie w rozwoju ruchowym (chodzenie, wstawanie),
trudności z wchodzeniem po schodach,
tzw. manewr Gowersa – wspomaganie się rękami przy wstawaniu,
częste upadki i powiększenie łydek (pseudoprzerost).
W późniejszym wieku dochodzi do utraty zdolności chodzenia i deformacji kręgosłupa. W dystrofii Duchenne’a objawy nasilają się szybko, dlatego wczesne rozpoznanie jest kluczowe.
Dystrofia mięśniowa u dorosłych
U dorosłych rozpoznaje się głównie łagodniejsze formy, jak LGMD czy FSHD. Często są mylone z innymi chorobami mięśni, dlatego podstawą diagnozy są badania genetyczne i ocena siły mięśni.
Pacjenci powinni pozostawać pod stałą opieką zespołu specjalistów – neurologa, kardiologa, pulmonologa i fizjoterapeuty. W przypadku dorosłych z DMD kluczowe jest płynne przejście z opieki pediatrycznej do dorosłej („transition of care”).
Analiza MLPA – wykrywa delecje lub duplikacje w genie dystrofiny.
Sekwencjonowanie NGS – identyfikuje rzadsze mutacje w genach związanych z LGMD, FSHD czy CMD.
Badania nosicielstwa – zalecane krewnym pierwszego stopnia, szczególnie kobietom w rodzinach DMD/BMD.
Badania obrazowe i funkcjonalne:
Rezonans magnetyczny (MRI) mięśni – określa zanik i zastąpienie włókien tłuszczem.
USG mięśni – pomocne w monitorowaniu postępu choroby.
Testy wydolności ruchowej (6-minutowy marsz, North Star Ambulatory Assessment).
Ocena narządów wewnętrznych:
Echokardiografia i EKG – monitorowanie kardiomiopatii.
Spirometria, nocna kapnografia – ocena funkcji oddechowej.
Biopsja mięśni – wykonywana tylko, gdy testy genetyczne nie dają jednoznacznego wyniku.
Leczenie dystrofii mięśniowej
Nie istnieje jeszcze całkowite wyleczenie, ale współczesna medycyna oferuje skuteczne sposoby spowolnienia choroby, takie jak:
Glikokortykosteroidy (np. prednizon, deflazacort) – wydłużają okres samodzielnego chodzenia, ale wymagają kontroli skutków ubocznych (osteoporoza, cukrzyca, zwolnienie tempa wzrastania u dzieci).
Rehabilitacja – zapobiega przykurczom i utracie sprawności.
Opieka kardiologiczna i pulmonologiczna – monitorowanie funkcji życiowych.
Terapie genowe – np. elevidys, zatwierdzony przez FDA w 2024 r., umożliwia częściowe odtworzenie białka dystrofiny.
Profilaktyka osteoporozy – suplementacja wapnia i witaminy D, badania kontrolne DXA.
Dystrofia mięśniowa: odpowiedzi na najczęstsze pytania (FAQ)
Ile lat żyją ludzie z dystrofią mięśniową?
Zależy od typu – w łagodnych postaciach długość życia może być prawidłowa. W cięższych, jak wrodzone czy Duchenne’a, opieka kardiologiczna i oddechowa wydłuża życie o kilkanaście–kilkadziesiąt lat.
Czy dystrofia mięśniowa jest uleczalna?
Nie, ale terapie genowe i rehabilitacja pozwalają znacznie spowolnić jej rozwój.
Jaka jest najczęstsza przyczyna śmierci pacjentów z dystrofią mięśniową?
Najczęściej są to powikłania ze strony układu oddechowego (niewydolność oddechowa) i sercowego (kardiomiopatia). Regularna kontrola i leczenie tych układów znacząco zmniejszają ryzyko.
Jak szybko postępuje dystrofia mięśniowa?
Tempo rozwoju dystrofii mięśniowej zależy od jej typu – w postaciach wrodzonych i uwarunkowanych ciężkimi mutacjami choroba postępuje szybko, prowadząc do utraty samodzielności już w dzieciństwie. W łagodniejszych formach objawy narastają powoli przez wiele lat. Regularna rehabilitacja i wczesne leczenie mogą wyraźnie spowolnić jej przebieg.
Jakie są nowe metody leczenia dystrofii mięśniowej?
Trwają badania nad terapiami genowymi, komórkowymi oraz lekami modulującymi ekspresję genów. W 2025 r. dostępne są już pierwsze zarejestrowane preparaty w wybranych typach dystrofii.
Bibliografia
World Muscle Society (WMS). Guidelines and consensus statements on diagnosis and management of muscular dystrophies (catalog of WMS guidelines). 2010–2024
Malaga M, et al. Clinical practice guidelines for the diagnosis and management of Duchenne muscular dystrophy: a scoping review. Front Neurol. 2024
Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Clinician Brief: Muscular Dystrophy — Clinical overview & diagnosis / CDC resources on muscular dystrophy. 2024–2025.
Otyłość sarkopeniczna (OS) to złożony problem zdrowotny, który dotyka nie tylko osoby starsze, ale również młodsze pokolenie. Zrozumienie jej mechanizmów i konsekwencji jest kluczowe dla zachowania zdrowia i sprawności w dłuższej perspektywie życia. Z tego artykułu dowiesz się co to jest otyłość sarkopeniczna, jakie są jej przyczyny, jak się ją rozpoznaje oraz jakie postepowanie należy wdrożyć, zarówno w ramach leczenia, jak i profilaktyki.
Otyłość sarkopeniczna to współwystępowanie otyłości (definiowanej jako nadmierny przyrost tkanki tłuszczowej) oraz sarkopenii (czyli postępującego ubytku masy, siły i funkcji mięśni szkieletowych). To stan patofizjologiczny, który prowadzi do zaburzeń metabolicznych, znacznego spadku sprawności fizycznej i zwiększonego ryzyka powikłań. Nawet przy pozornie prawidłowej masie ciała, proporcje między tkanką tłuszczową a mięśniową mogą być znacznie zaburzone, co stanowi wyjątkowo niebezpieczne dla zdrowia połączenie.
Przyczyny otyłości sarkopenicznej są wieloczynnikowe. Do głównych przyczyn należą:
starzenie się organizmu – wiąże się z fizjologiczną utratą masy mięśniowej oraz spadkiem tempa metabolizmu. Przy dodatnim bilansie energetycznym i braku aktywności fizycznej w wieku średnim, łatwo o przyrost tkanki tłuszczowej przy jednoczesnym zaniku mięśni.
siedzący tryb życia – brak regularnej aktywności fizycznej, zwłaszcza oporowej, jest głównym przyczyną sarkopenii. Mięśnie, które nie są używane, zanikają.
nieodpowiednia dieta – kluczowym problemem jest niedostateczna podaż pełnowartościowego białka przy jednoczesnym nadmiarze kilokalorii z przetworzonej żywności, tłuszczów nasyconych i cukrów prostych. Dieta „pustokaloryczna” sprzyja gromadzeniu tłuszczu, nie dostarczając przy tym budulca dla mięśni.
insulinooporność – wysoki poziom tkanki tłuszczowej, szczególnie trzewnej, pogłębia insulinooporność. To zaburza szlaki metaboliczne odpowiedzialne za syntezę białek mięśniowych, utrudniając utrzymanie masy mięśniowej.
stany zapalne – przewlekły stan zapalny o niskim natężeniu, charakterystyczny dla otyłości, przyspiesza rozpad białek mięśniowych.
Kto może cierpieć na otyłość sarkopeniczną?
Otyłość sarkopeniczna dotyczy przede wszystkim osób starszych z nadmierną masą ciała, u których współistnieją: niska masa i siła mięśniowa, przewlekłe choroby (m.in. cukrzyca, choroby sercowo-naczyniowe lub nowotwory) oraz siedzący tryb życia. Jednocześnie podkreśla się, że utrata masy i funkcji mięśni może występować u dorosłych w każdym wieku i w każdym zakresie BMI, zwłaszcza u osób z przewlekłymi chorobami, niską podażą białka, małą aktywnością fizyczną (nieosiągających zaleceń WHO) oraz po szybkiej redukcji masy ciała, np. z użyciem leków lub restrykcyjnych diet.
W grupie seniorów (osób powyżej 65. r.ż.) otyłość sarkopeniczna jest szczególnie niebezpieczna. Prowadzi do poważnych konsekwencji: gwałtownie zwiększa ryzyko upadków i złamań (np. szyjki kości udowej), powoduje niesprawność funkcjonalną (trudności w wykonywaniu podstawowych czynności jak wstawanie z krzesła, chodzenie czy ubieranie się), pogłębia insulinooporność i zwiększa ryzyko śmiertelności. U starszej osoby z otyłością sarkopeniczną nawet niewielki uraz czy choroba mogą prowadzić do inwalidztwa i utraty samodzielności.
Odżywianie jest jednym z kluczowych elementów postępowania przy otyłości sarkopenicznej. W diecie u osób z otyłością sarkopeniczną zwraca się szczególną uwagę na:
większą podaż białka – zaleca się spożycie 1,2-1,5 g białka na kilogram masy ciała dziennie (w zależności od przypadku – aktualnej, należnej lub skorygowanej masy ciała). Białko powinno być wysokiej jakości i rozłożone równomiernie na wszystkie posiłki. Jego źródłami powinny być: mięso, ryby, jaja, mleko i przetwory mleczne, nasiona roślin strączkowych lub żywność specjalnego przeznaczenia medycznego (stosowana pod nadzorem lekarza).
odpowiednią podaż kalorii – dieta nie może być zbyt restrykcyjna, aby nie pogłębiać katabolizmu mięśni. Powinna prowadzić do stopniowej redukcji tkanki tłuszczowej przy jednoczesnym zachowaniu masy mięśniowej. Zdroworozsądkowy i bezpieczny spadek masy ciała na diecie redukcyjnej to od 0,5 kg do 1 kg na tydzień.
podaż witaminy D i wapnia – niedobór witaminy D jest powszechny i pogarsza zarówno funkcję mięśni, jak i metabolizm kostny. U pacjentów z grupy ryzyka i potwierdzonym labolatoryjnie niedoborem witaminy D, dawkę cholekalcyferolu lub kalcyfediolu należy indywidualnie dobrać, uwzględniając stężenie 25(OH)D w surowicy, wiek, chorobę podstawową oraz masę ciała.
kwasy omega-3 (EPA i DHA) – znajdujące się w głównie tłustych rybach (łosoś, śledź, sardynki, makrela, dorsz), oleju lnianym, tranie, algach morskich, mają działanie przeciwzapalne i mogą wspomagać syntezę białek mięśniowych. W przypadku niewystarczającego spożycia z dietą zaleca się ich uzupełnienie.
kreatyna w dawce około 5 g/d – wykazano, że może ona wspierać zwiększenie lub utrzymanie masy mięśniowej poprzez poprawę zdolności energetycznych włókien mięśniowych u pacjentów onkologicznych z niską masą mięśniową.
Jakie badania wykonać przy otyłości sarkopenicznej?
Przy otyłości sarkopenicznej warto wykonać następujące badania:
analiza składu ciała metodą bioimpedancji elektrycznej (BIA) – pozwala ocenić procentową zawartość tkanki tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała (w tym mięśni),
ocena siły mięśniowej – pomiar siły uścisku dłoni jest podstawowym, szybkim wskaźnikiem funkcjonalnej jakości mięśni,
ocena wydolności fizycznej (np. prędkość chodu) – pozwala ocenić skutki sarkopenii na poziomie sprawności i mobilności,
test przesiewowy SARC-F – ocenia ryzyko sarkopenii na podstawie kilku pytań dotyczących siły, wstawania z krzesła, chodzenia, wchodzenia po schodach oraz upadków.
Badania laboratoryjne
Podstawowe badania laboratoryjne istotne przy otyłości sarkopenicznej:
CRP– ocena stanu zapalnego, który sprzyja utracie masy mięśniowej,
Jak radzić sobie z otyłością sarkopeniczną? Profilaktyka
Zarówno profilaktyka, jak i radzenie sobie z już rozpoznaną otyłością sarkopeniczną wymaga podejścia długoterminowego. Kluczową rolę odgrywa połączenie diety i aktywności fizycznej:
zbilansowana dieta z odpowiednią ilością białka – zgodnie z zasadami żywienia opisanymi powyżej;
progresywny trening oporowy – ćwiczenia z obciążeniem (hantlami, taśmami, maszynami lub ciężarem własnego ciała) są bodźcem zarówno do utrzymania, jak i budowania masy mięśniowej.
Zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dorośli w wieku 18-64 lat powinni podejmować regularną aktywność fizyczną, w tym ćwiczenia wzmacniające mięśnie co najmniej 2 razy w tygodniu. Natomiast dorośli z chorobami przewlekłymi powinni zacząć od podejmowania niewielkiej aktywności fizycznej, a następnie wraz z czasem stopniowo zwiększać jej częstość, intensywność i czas trwania. Warto skonsultować się z personelem medycznym co do rodzajów i ilości ćwiczeń, które będą odpowiednie do ogólnego planu leczenia, indywidualnych możliwości i ograniczeń. Tylko takie połączenie pozwala na rekompozycję składu ciała – redukując tłuszcz, a oszczędzając i wzmacniając mięśnie.
Otyłość sarkopeniczna to złożony stan chorobowy, w którym nadmiar tkanki tłuszczowej współwystępuje z niedoborem masy i siły mięśniowej. Nie jest to nieunikniony element starzenia, a konsekwencja stylu życia. Otyłość sarkopeniczną diagnozuje się przede wszystkim na podstawie oceny składu ciała oraz pomiaru siły mięśniowej. Zarówno leczenie, jak i profilaktyka to połączenie diety bogatej w białko z progresywnym treningiem oporowym.
Bibliografia
Prado CM, Phillips SM, Gonzalez MC, Heymsfield SB. Muscle matters: the effects of medically induced weight loss on skeletal muscle. Lancet Diabetes Endocrinol. 2024 Nov;12(11):785-787.
Kirk B, Cawthon PM, Arai H, wt al. Global Leadership Initiative in Sarcopenia (GLIS) group. The Conceptual Definition of Sarcopenia: Delphi Consensus from the Global Leadership Initiative in Sarcopenia (GLIS). Age Ageing. 2024 Mar 1;53(3).
Glavas C, Scott D. Sarcopenic obesity: pathogenesis, epidemiology and management in older adults. Expert Rev Endocrinol Metab. 2025 Aug 9:1-9.
Mechanick JI, Butsch WS, Christensen SM, et al. Strategies for minimizing muscle loss during use of incretin-mimetic drugs for treatment of obesity. Obes Rev. 2025 Jan;26(1).
Prado CM, Landi F, Chew STH, et al. Advances in muscle health and nutrition: A toolkit for healthcare professionals. Clin Nutr. 2022 Oct;41(10):2244-2263.
Polskie Towarzystwo Żywienia Pozajelitowego, Dojelitowego i Metabolizmu (POLSPEN), Kwestionariusz_SARC-F.pdf (dostęp: 20.11.2025)
Sayer AA, Cruz-Jentoft A. Sarcopenia definition, diagnosis and treatment: consensus is growing. Age Ageing. 2022 Oct 6;51(10):afac220.
Morgan PT, Witard OC, Højfeldt G, et al. Dietary protein recommendations to support healthy muscle ageing in the 21st century and beyond: considerations and future directions. Proceedings of the Nutrition Society. Published online 2023:1-14.
Wytyczne WHO dotyczące aktywności fizycznej i siedzącego trybu życia. WHO/EURO:2021-12040-40953-58211.
