Oksytocyna to hormon odkryty już w roku 1906 przez Henry’ego Dale’a, brytyjskiego uczonego, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii. Nazwa oksytocyna pochodzi z języka greckiego i jest połączeniem słów „szybki” i „poród”. Odzwierciedla ówczesną wiedzę o funkcji hormonu, czyli wpływ na pobudzanie skurczów macicy i wywoływanie porodu. Nasza wiedza o oksytocynie jest dzisiaj dużo szersza: wiemy, że oprócz oddziaływana na funkcje czysto fizjologiczne jest ona hormonem, który odgrywa dużą rolę w budowaniu relacji.

Spis treści:

1. Co to jest oksytocyna? Synteza i wydzielanie oksytocyny.
2. Działanie oksytocyny. Kiedy wydziela się oksytocyna?
   • Oksytocyna przy porodzie
   • Oksytocyna a laktacja. Odruch oksytocynowy
   • Oksytocyna u mężczyzn
3. Oksytocyna – hormon przywiązania lub hormon miłości
   • Oksytocyna a empatia
   • Oksytocyna i tworzenie więzi matka-dziecko. Depresja poporodowa
4. Oksytocyna a stres i depresja
5. Oksytocyna a mikrobiota jelitowa
6. Pozostałe efekty działania oksytocyny
7. Kiedy należy wykonać badanie poziomu oksytocyny?
8. Podsumowanie
9. Oksytocyna – najczęściej zadawane pytania
   • Jakie są zastosowania oksytocyny poza porodem?
   • Czy oksytocyna wchodzi w reakcje z innymi lekami?
   • Jakie są skutki uboczne stosowania oksytocyny w leczeniu zaburzeń laktacji?
   • Czy oksytocyna działa inaczej u kobiet i u mężczyzn?

Co to jest oksytocyna? Synteza i wydzielanie oksytocyny.

Oksytocyna jest hormonem peptydowym zbudowanym z 9 aminokwasów (nonapeptydem), należy do białek nazywanych oligopeptydami. Synteza oksytocyny odbywa się przede wszystkim w jądrach przykomorowych podwzgórza, gdzie powstaje ona jako nieaktywny prohormon, transportowany następnie do tylnego płata przysadki mózgowej. W trakcie tej podróży powstaje ostateczna cząstka aktywnego hormonu, gotowa do wydzielania i działania w organizmie.

Oksytocyna – w przeciwieństwie do wielu innych hormonów – nie łączy się we krwi z białkami transportowymi, przenoszona jest jako substancja rozpuszczona w osoczu.

Badania z ostatnich lat pokazały, że oksytocyna produkowana jest również w wielu narządach i tkankach lokalnie. Należą do nich:

• układ sercowo-naczyniowy,
• przewód pokarmowy,
• macica,
• jajniki,
• nadnercza.

Oksytocyna jest również produkowana w niektórych komórkach naskórka, np. w keranocytach.

Oksytocyna – pomimo, iż kojarzona głównie z porodem i laktacją – wytwarzana jest zarówno w organizmach kobiet, jak i mężczyzn.

>> Przeczytaj też: Układ hormonalny człowieka. Budowa, funkcje, hormony

Działanie oksytocyny. Kiedy wydziela się oksytocyna?

Oksytocyna uwalniana jest z tylnego płata przysadki mózgowej po wpływem różnych bodźców, działających w sytuacjach, gdy potrzebne jest jej działanie.

Wyzwalaczem wyrzutu oksytocyny mogą być:

• mechaniczne drażnienie brodawek sutkowych przez niemowlę, co umożliwia wypływ mleka i karmienie dziecka;
• mechaniczne drażnienie receptorów ciężarnej macicy przez główkę płodu, co jest jednym z elementów zapoczątkowujących poród;
• drażnienie szyjki macicy w czasie aktu płciowego, co stymuluje skurcze mięśniówki macicy i jajowodów, ułatwiając wnikanie plemników.

Wydzielanie oksytocyny jest również pobudzane przez bodźce węchowe lub dźwięk, np. płacz noworodka.

Oksytocyna przy porodzie

Najlepiej poznanym działaniem oksytocyny jest wywoływanie akcji porodowej.

Produkcja i wydzielanie oksytocyny wzrasta już w okresie ciąży, jednak jej czynność jest wówczas hamowana przez progesteron. Dodatkowym mechanizmem chroniącym macicę przez rozpoczęciem akcji porodowej jest enzym oksytocynaza, rozkładający oksytocynę.

Wydzielanie oksytocyny wzrasta bezpośrednio przed porodem, a sygnałem do zwiększenia tego wydzielania jest nasilający się mechaniczny ucisk główki dziecka na szyjkę macicy.

Hormon indukuje poród i wpływa na jego przebieg poprzez:

• rozluźnianie mięśni szyjki macicy,
• nasilanie czynności skurczowej trzonu macicy.

Jeśli organizm kobiety ciężarnej wydziela zbyt mało oksytocyny i akcja porodowa nie jest stymulowana fizjologicznie, ciężarna otrzymuje hormon dożylnie.

Wskazania do podawania oksytocyny to:

• słaba czynność skurczowa macicy przy porodzie, brak postępu porodu;
• ciąża trwająca dłużej niż 42 tygodnie;
• stan zdrowia ciężarnej wymagający zakończenia ciąży: nadciśnienie indukowane ciążą, stan przedrzucawkowy, nadciśnienie przewlekłe, cukrzyca ciążowa;
• stan płodu zagrażający jego zdrowiu lub życiu: konflikt serologiczny, hipertrofia płodu, wady rozwojowe płodu, przedwczesne pęknięcie pęcherza płodowego;
• śmierć maciczna płodu;
• leczenie wspomagające po poronieniu;
• krwotok poporodowy.

Oksytocyna a laktacja. Odruch oksytocynowy

Produkcja kobiecego mleka odbywa się pod wpływem prolaktyny, natomiast oksytocyna odgrywa kluczową rolę w laktacji, czyli wydzielaniu mleka przez gruczoły piersiowe karmiącej mamy.

Odruch wypływu mleka, czyli odruch oksytocynowy, jest reakcją na drażnienie brodawki sutkowej przez przystawione do piersi niemowlę.

Odruch ssania pobudza receptory czuciowe w brodawkach, wzbudzając impuls nerwowy przesyłany do podwzgórza i przysadki mózgowej. Impuls jest informacją, że należy uruchomić wydzielanie mleka, co jest możliwe po uwolnieniu oksytocyny. Napływ tego hormonu do komórek mięśni gładkich przewodów mlecznych uruchamia ich skurcz i umożliwia wypływ mleka.

Odruch oksytocynowy może być również uruchomiony pod wpływem myśli o dziecku, przytulenia, zapachu niemowlęcia, jego płaczu i regularnego rytmu karmienia.

Stres, zmęczenie, niepokój mogą hamować odruch oksytocynowy i blokować wypływ mleka, co bywa interpretowane jako zanik pokarmu.

Zjawisko to ma również aspekt emocjonalny, wzmacniający więź między matką a dzieckiem.

WAŻNE! W czasie karmienia piersią wzrasta stężenie oksytocyny we krwi. Jej uwalnianie ma charakter pulsacyjny i zwiększa się na skutek drażnienia brodawek sutkowych.

Oksytocyna u mężczyzn

Oksytocyna u mężczyzn powiązana jest z zachowaniami i reakcjami seksualnymi, takimi jak:

• podniecenie seksualne,
• erekcja,
• ejakulacja – oksytocyna wpływa na kurczliwość nasieniowodów,
• intensywność orgazmu.

Badania prowadzone wśród mężczyzn wykazały, iż poziom oksytocyny jest u nich dodatnio skorelowany z zachowaniami empatycznymi, a negatywnie z hiperseksualnością powiązaną z oglądaniem filmów o charakterze pornograficznym.

Oksytocyna – hormon przywiązania lub hormon miłości

Obecność oksytocyny oraz jej receptorów obserwuje się w strukturach mózgu istotnych dla nawiązywania i podtrzymywania relacji społecznych oraz rozwoju zaburzeń depresyjnych. Są to: ciało migdałowate, hipokamp, jądro półleżące i jądro grzbietowe nerwu błędnego.

Dzięki temu jest hormonem stymulującym różne zachowania o charakterze socjalnym, np.:

• zachowania opiekuńcze,
• więzi między matką a dzieckiem,
• relacje w związkach pomiędzy dorosłymi ludźmi,
• więź ze zwierzęciem,
• zdolność rozpoznawania i wczuwania się w stany emocjonalne innych,
• budowanie przywiązania do określonych miejsc.

Oksytocyna ma mieć również znaczenie w procesie żałoby.

Korzystny wpływ oksytocyny na interakcje społeczne zależy od kilku czynników, m.in. cech osobowości i/lub obecności cech psychopatologicznych. Badania wykorzystujące donosowe podawanie oksytocyny wskazują, iż osoby o niższych kompetencjach społecznych bardziej korzystają z efektów działania tego hormonu w kontekście zachowań prospołecznych.

WAŻNE! Wpływ oksytocyny na zachowania związane z relacjami społecznymi powoduje, iż jest ona uznawana za hormon przywiązania i miłości.

Oksytocyna a empatia

Związek pomiędzy empatią a oksytocyną jest złożony i wieloaspektowy. Badania jasno wskazują, iż hormon wpływa na neurobiologię zachowań empatycznych, jednak nadal nie wiemy, jak dokładnie wygląda ta zależność.

To co wiemy to fakt, iż wyjściowe stężenia oksytocyny nie wydają się być powiązane z zachowaniami empatycznymi, czyli poziom hormonu we krwi nie jest poziomem naszej empatii. Wpływ oksytocyny na zachowania empatyczne ma natomiast związek z wyjściowym stanem psychicznym danej osoby, poziomem jej lęku społecznego oraz płcią.

Osoby z niskim lękiem wykazywały mniejszą odpowiedź na oksytocynę niż ludzie z wysokim poziomem lęku społecznego. Ta interakcja różniła się również między płciami, ponieważ mężczyźni wykazywali wyższe poziomy aktywacji niż kobiety.

Jak napisano wyżej, zmiany w poziomie empatii nie mają związku z poziomem oksytocyny we krwi, natomiast były związane z polimorfizmami w genie receptora OXT, szczególnie w rs53576. Opisywana korelacja wydaje się być pochodną cech indywidualnych, etnicznych i kulturowych oraz kontekstu sytuacyjnego. Okazuje się bowiem, iż prospołeczne efekty oksytocyny w stosunku do danej osoby znikają, jeśli zostanie ona oceniona jako niegodna zaufania, lub gdy brakuje ważnych informacji na jej temat lub, gdy ta osoba należy do grupy postrzeganej jako obca.  

Okazuje się również, iż działanie oksytocyny może wywoływać nie tylko przyjazne i empatyczne zachowania. W sytuacji gdy matka lub dziecko znajdują się w sytuacji zagrożenia, oksytocyna wywołuje działania obronne lub nawet agresywne w stosunku do intruzów. Jest to tzw. odwrócony efekt oksytocyny, polegający na tym, iż w sytuacji zagrożenia lub niepewności, ciśnienie krwi i poziom kortyzolu wzrastają zamiast się obniżać w odpowiedzi na ten hormon. Efekt można zaobserwować zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet w pewnych stresujących sytuacjach.

WAŻNE! Oksytocyna stymuluje reakcję spokoju, relaksu i współpracy. Jednak jeśli dane środowisko jest postrzegane jako nieznane i wrogie, mogą zostać wywołane przeciwne wzorce reakcji, mające na celu obronę potomstwa lub samoobronę.

Oksytocyna i tworzenie więzi matka-dziecko. Depresja poporodowa

Tworzenie więzi matka-noworodek odgrywa bardzo ważną rolę w rozwoju emocjonalnym każdego człowieka, wpływa na kształt późniejszych relacji społecznych i powiązane jest z jakością rozwoju neuropsychologicznego dzieci.

Bliskość pomiędzy matką a dzieckiem, tworzenie się ich wzajemnego przywiązania, warunkowana jest m.in. przez oksytocynę. Niski poziom tego hormonu w okresie poporodowym:

• nasila lęk separacyjny i objawy depresji,
• kształtuje obraz matki w jej własnych oczach,
• wpływa na lękowy styl przywiązania w relacji matka–dziecko.

Stężenie oksytocyny po porodzie koreluje również z podejmowaniem pozytywnych interakcji z noworodkiem.

W jednym z przeprowadzonych badań poziom oksytocyny od 38 tygodnia ciąży do 2 dnia po porodzie korelował z ryzykiem depresji poporodowej. W grupie kobiet bez objawów depresji jej stężenie w tym okresie stale narastało, natomiast w grupie kobiet z objawami depresji w tym samym okresie istotnie się zmniejszył.

Oksytocyna a stres, lęk i depresja

Badania pokazują, iż oksytocyna wzmacnia przewodzenie impulsów pomiędzy ciałem migdałowatym a korą przedczołową, czyli w rejonach zaangażowanych w etiologię depresji. Okazuje się również, iż poziom tego hormonu jest istotnie niższy w grupie osób z objawami zaburzeń depresyjnych w porównaniu z osobami zdrowymi.

Stężenie oksytocyny jest również powiązane z nastawieniem na poszukiwanie wsparcia i pomocy innych ludzi oraz umiejętnością korzystania z tej pomocy. U pacjentów z depresją charakterystyczne jest unikanie kontaktów społecznych i proszenia o wsparcie, a tendencja ta koreluje dodatnio z poziomem oksytocyny i odwrotnie proporcjonalnie z poziomem kortyzolu.

Obserwuje się również dysfunkcje w działaniu oksytocyny, mające związek z polimorfizmami w genie receptora tego hormonu i skutkujące mniejszą zdolnością do zachowań empatycznych pacjentów z depresją.

Oksytocyna ma wpływ na zmniejszanie lęku, poziomu stresu i pobudzenia. Ułatwia również warunkowe wygaszanie strachu u zdrowych mężczyzn.

Oksytocyna a mikrobiota jelitowa

Mikrobiota jelitowa interesuje badaczy w bardzo wielu kontekstach, pojawiają się również badania wpływu oksytocyny na skład mikrobioty. Badania na zwierzętach sugerują, iż suplementacja Lactobacillus reuteri prowadzi do zwiększenia poziomu krążącej we krwi oksytocyny oraz wzrostu liczby komórek podwzgórza produkujących ten hormon.

U ludzi odnotowano natomiast związek między większą liczebnością bakterii Dialister i wyższym stężeniem krążącej oksytocyny, jednak badania interwencyjne nie wykazały bezpośredniego związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy zmianami w mikrobiocie lub suplementacją konkretnych szczepów bakterii a syntezą oksytocyny.

Pozostałe efekty działania oksytocyny

Poza opisanymi wyżej efektami, oksytocyna wykazuje szereg innych działań.

Należą do nich:

• wpływ na układ immunologiczny i odporność – obniżony poziom oksytocyny wpływa na dysregulację układu odpornościowego, co jest dodatkowym czynnikiem wywołującym zaburzenia emocjonalne i depresję;
• wpływ na zmniejszanie stanu zapalnego, co przyspiesza gojenie się ran i ma wpływ na zahamowanie rozwoju miażdżycy;
• stymulowanie aktywności układu przywspółczulnego, w tym nerwu błędnego, a co za tym idzie udział w lepszym trawieniu i regeneracji organizmu;
• wpływ na metabolizm, m.in. poprzez regulację apetytu (oksytocyna zmniejsza apetyt), modulację wydatku energetycznego, składu ciała i zwiększony wychwyt glukozy;
• wpływ na gęstość kości i ryzyko złamania – badania skupiały się na kobietach, jedno z badań obejmujące mężczyzn nie wykazało u nich związku pomiędzy poziomem oksytocyny na gęstością kości, ale potwierdziło słabą negatywną korelację stężenia oksytocyny i ryzyka złamań.

Kiedy należy wykonać badanie poziomu oksytocyny?

Badanie poziomu oksytocyny wykonuje się przede wszystkim w warunkach szpitalnych, w sytuacji, gdy u kobiety rodzącej opóźnia się akcja porodowa, skurcze są zbyt słabe lub nie występują w ogóle.

Informacja o niskim poziomie oksytocyny we krwi kobiety ciężarnej jest pomocna w podjęciu decyzji o jej dożylnym podaniu w celu stymulacji porodu.

Określenie poziomu oksytocyny może mieć również znaczenie po porodzie, gdy występują problemy z karmieniem piersią – pomimo prawidłowego przystawiania dziecka do piersi nie obserwuje się wypływu pokarmu.

Podsumowanie

• Oksytocyna to hormon peptydowy produkowany w podwzgórzu, magazynowany, a następnie wydzielany przez tylny płat przysadki mózgowej.
• Najwcześniej poznaną funkcją oksytocyny było stymulowanie kurczliwości macicy do akcji porodowej oraz udział w karmieniu piersią – produkcja mleka u kobiety zależy od hormonu prolaktyny, a wypływ pokarmu uzależniony jest od oksytocyny.
• Oksytocyna nazywana jest hormonem miłości i przywiązania, wpływa na powstawanie zachowań socjalnych, np. tworzenie więzi pomiędzy matką i dzieckiem, budowanie bliskości w związku osób dorosłych, odczuwanie empatii.
• Oksytocyna to substancja, która budzi duże zainteresowanie naukowców, ponieważ dokładne mechanizmy działania oraz możliwości jej stosowania wymagają dalszych badań.

Oksytocyna: FAQ – najczęściej zadawane pytania

Jakie są zastosowania oksytocyny poza porodem?

Oksytocyna znajduje zastosowanie w przypadku porodu ze słabą czynnością skurczową macicy lub przy jej braku, u kobiet, u których – zgodnie z terminem porodu – dziecko już powinno się urodzić.

Znajduje również zastosowanie w przypadkach gdy poród musi nastąpić wcześniej, ponieważ dalsze trwanie ciąży zagraża życiu matki lub dziecka. Wskazaniem do jej zastosowania jest również leczenie wspomagające po poronieniu (niepełnym lub dokonanym), krwotok poporodowy, atonia macicy. Innym wskazaniem jest tzw. test oksytocynowy – badanie służące ocenie wydolności płodowo-łożyskowej w ciążach wysokiego ryzyka, sprawdzające gotowość płodu do porodu.

Czy oksytocyna wchodzi w reakcje z innymi lekami?

Oksytocyna wchodzi w interakcje:

• ze środkami stosowanymi do znieczulenia nadoponowego w odcinku krzyżowym – opisywano przypadki wystąpienia ciężkiego nadciśnienia kilka godzin po podaniu obydwu leków;
• ze środkami stosowanymi do znieczulenia ogólnego poprzez wpływ na pracę układu sercowo-naczyniowego (znaczne obniżenie ciśnienia tętniczego, zaburzenia rytmu serca);
• z innymi produktami leczniczymi indukującymi poród, wywołując wzmożone napięcie macicy, pęknięcie lub uszkodzenie szyjki macicy.

Jakie są skutki uboczne stosowania oksytocyny w leczeniu zaburzeń laktacji?

W Polsce nie są dostępne preparaty oksytocyny w sprayu w formie przebadanych leków. Środki, które można kupić w internecie, mają status odczynnika chemicznego lub produktu przeznaczonego do celów badawczych. Nie są lekami ani suplementami diety, ani produktami spożywczymi. Oznacza to, iż osoba, która chciałaby zastosować ten środek u siebie robi to wyłącznie na własną odpowiedzialność, bowiem produkt nie został przebadany pod kątem efektywności działania oraz bezpieczeństwa zastosowania.

Oznacza to, iż działania niepożądane tych preparatów nie są zbadane, a ich zażywanie jest niebezpieczne.

Zbyt duże dawki oksytocyny mogą powodować nadmierną aktywność macicy, bolesne skurcze, wzmożone napięcie, krwawienie. Inną grupą działań niepożądanych są zaburzenia pracy układu sercowo-naczyniowego, np. arytmia, obniżenie ciśnienia tętniczego z następowym znacznym jego podwyższeniem, tachykardia (przyspieszenie pracy serca). Obserwowano również nudności, wymioty. Mogą występować reakcje alergiczne, ze wstrząsem anafilaktycznym włącznie.

Należy również pamiętać, iż niewielkie ilości oksytocyny przenikają do mleka, dlatego rozpoczynanie karmienia rozpoczyna się następnego dnia po przerwaniu podawania oksytocyny.

Czy oksytocyna działa inaczej u kobiet i u mężczyzn?

Mechanizm działania oksytocyny u kobiet i u mężczyzn jest podobny, natomiast efekty jej działania są różne.

Oksytocyna, działając na mięśniówkę narządów rozrodczych, u kobiety stymuluje poród oraz wydzielanie pokarmu, zaś u mężczyzny wpływa na pracę nasieniowodów. Spektrum działania związane z tą sferą jest silniej wyrażone u kobiety, co wynika z fizjologicznych różnic pomiędzy obydwoma płciami.

Zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn oksytocyna wpływa na zachowanie socjalne i pozwala na budowanie więzi, chociaż badania wskazują, że i tutaj obserwuje się pewne odrębności.

Stan dzisiejszej wiedzy o działaniu oksytocyny u kobiet jest pełniejszy niż to, co wiemy o jej działaniu u mężczyzn.

---

PIŚMIENNICTWO

1. https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/1277,budowa-i-rozwoj-podwzgorza-i-przysadki
2. https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/1274,choroby-tylnego-plata-przysadki
3. Uvnäs Moberg K, Handlin L, Kendall-Tackett K, Petersson M. Oxytocin is a principal hormone that exerts part of its effects by active fragments. Med Hypotheses. 2019 Dec;133:109394. doi: 10.1016/j.mehy.2019.109394. Epub 2019 Sep 6. PMID: 31525634.
4. Talarowska ME, Maruszewska P, Staroń E, Gałecki P. Oxytocin – a social neuropeptide. Is it important in the neurodevelopmental theory of depression? Neuropsychiatria i Neuropsychologia/Neuropsychiatry and Neuropsychology. 2018;13(2):65-74. doi:10.5114/nan.2018.79608.
5. Kor A, Djalovski A, Potenza MN, Zagoory-Sharon O, Feldman R. Alterations in oxytocin and vasopressin in men with problematic pornography use: The role of empathy. J Behav Addict. 2022 Jan 17;11(1):116-127. doi: 10.1556/2006.2021.00089. PMID: 35040806; PMCID: PMC9109630.
6. Flechsenhar A., Levine S., Müller L., Herpertz S., Bertsch K., Oxytocin and social learning in socially anxious men and women, Neuropharmacology, Volume 251, 15 June 2024, 109930
7. Barchi-Ferreira AM., Osório FL., Associations between oxytocin and empathy in humans: A systematic literature review, Psychoneuroendocrinology, Volume 129, July 2021, 105268
8. McCormack SE, Blevins JE, Lawson EA. Metabolic Effects of Oxytocin. Endocr Rev. 2020 Apr 1;41(2):121–45. doi: 10.1210/endrev/bnz012. PMID: 31803919; PMCID: PMC7012298.
9. https://www.mp.pl/pytania/pediatria/zywienie-dzieci-zdrowych/wytyczne/26011,karmienie-piersia-i-mlekiem-kobiecym-aspekty-techniczne
10. CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO OXYTOCIN-GRINDEX, 5 IU/ml, roztwór do wstrzykiwań i infuzji